By nicostrim
Του Νίκου Τριμικλινιώτη
[Για ΕΤΗΣΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Ιστορίας, Κοινωνίας και Πολιτικής 2022]
Ο «παλιός κόσμος πεθαίνει και ο νέος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε την εποχή μιας interregnum (μεσοβασιλείας), όπου εμφανίζονται νοσηρά συμπτώματα.»
Antonio Gramsci
«Από την Ευρωπαϊκή Ένωση, πέραν από την ενημέρωση ότι η Κύπρος είναι πλέον σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης για το μεταναστευτικό, με μηδενική δυνατότητα υποδοχής άλλων μεταναστών, έχουμε ζητήσει την άμεση παρέμβαση της Ευρωπαϊκής Ένωσης με συγκεκριμένο τρόπο για να ελεγχθούν τα νότια παράλια της Συρίας ούτως ώστε να μην υπάρχουν πρόσθετες αναχωρήσεις παράνομων μεταναστών από τη Συρία, με ιδιαίτερη αναφορά το λιμάνι της Ταρτούς από όπου εντοπίζουμε ότι είναι συνεχείς οι εκροές».
Νίκος Νουρής, ΥΠΕΣ της Κυπριακής Δημοκρατίας, 21 Μάϊου 2021[3]
Εισαγωγή
Το παρόν κείμενο επιχειρεί να σκιαγραφήσει και να αναθεωρήσει την κατάσταση πραγμάτων στην Κύπρο την εποχή της πανδημίας καλύπτοντας κυρίως τη δεύτερη φάση της, σε συνέχεια άρθρου στην Ετήσια Επιθεώρηση του 2021, όπου έγινε μία πρώτη αξιολόγηση της «νέας κανονικότητας» μετά την Πανδημία Covid-19.[1] Το άρθρο αυτό επικεντρώνεται στα ζητήματα που αφορούν στα αυταρχικά καθεστώτα εξαίρεσης που επεκτείνουν/πολλαπλασιάζουν προηγούμενα ή δημιουργούν νέα Κυπριακά καθεστώτα ελέω πανδημίας σε σχέση με τη μετανάστευση και τους πρόσφυγες. Καθώς βαίνουμε στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα, σημαίνουσα πηγή έμπνευσης αποτελεί ο Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος άφησε πίσω μια τεράστια θεωρητική και στρατηγική παρακαταθήκη που μας επιτρέπει να σκεφτούμε ένα αιώνα περίπου μετά την εποχή του.[2]
Σε πείσμα των καιρών την εποχή των τεράτων- Μια Γραμσιανή οπτική[4]
Η πανδημική κρίση συνεχίζει να ταλανίζει την ανθρωπότητα. Πάνω από 351 εκατομμύρια έχουν προσβληθεί από τον ιό, 5.6 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν χάσει της ζωή τους μέχρι στιγμής, ενώ στη Κύπρο, μέχρι στιγμής, 713 έχασαν τη ζωή τους. «Οι καπιταλισμοί», όπως εύστοχα υποδεικνύει και ο Robert Boyer, που βρίσκονται στην «δίνη της πανδημίας» κι αυτό ανατρέπει τις λογικές όπου η οικονομία επιβάλλει τη δική της λογική επί της κοινωνίας, κάτι που «παύει κατά τη διάρκεια πολέμων, των μεγάλων οικονομικών κρίσεων ή των πανδημιών».[5] Το γεγονός ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε τις συνέπειες ενός ιού, τις βασικές ιδιότητες η επιστήμονες δεν ανακαλύπτουν παρά σταδιακά, δημιουργεί την ανάγκη να αναστοχαστούμε ευρύτερα τι δέον γενέσθαι στη βάση της γνώσης ότι έχουμε ελλιπή γνώση: «Είμαστε αναγκασμένοι να επιχειρηματολογήσουμε σε συνθήκες αβεβαιότητας και να παραδεχτούμε ότι δεν έχουμε την τέλεια λύση» (Boyer, 2021, σελ. 33).
Στη παρούσα συγκυρία λοιπόν πρέπει να στοχαστούμε, αλλά κυρίως να δράσουμε, γνωρίζοντας ότι στην πανδημική κρίση υποβόσκει μια κρίση ηγεμονίας όπου οι καπιταλισμοί προσαρμόζονται όπως μπορούν. Εξού και η αναφορά στον Αντόνιο Γκράμσι που έδρασε πριν από ένα αιώνα αλλά θεωρώ ότι άφησε έργο από το οποίο πρέπει να αντλήσουμε στη διαμόρφωση μιας στρατηγικής, αν θα βγούμε από την παρούσα κρίση με όρους ευμενέστερους για την Αριστερά και την υπόθεση της εργατικής τάξης. Εξακολουθούμε λοιπόν σήμερα, 2022, να μιλούμε για την παρακαταθήκη του Ιταλού κομμουνιστή-διανοητή σε πείσμα των καιρών που θέλουν τον Μαρξισμό και την υπόθεση της Αριστεράς τελειωμένη υπόθεση. Μιλώντας όμως σήμερα ανατρέποντας το στόχο της βάρβαρης απόφασης του δικαστή, ο οποίος μετά από απαίτηση του φασίστα εισαγγελέα, καταδικάζει τον Γκράμσι σε είκοσι χρόνια φυλάκιση ώστε να «εμποδίσουμε» είπε «αυτόν εγκέφαλο από το να λειτουργεί».[6] Θεωρώ ότι σήμερα, στην κοινωνία που ζούμε, έναν αιώνα μετά την δράση του Γκράμσι, 130 χρόνια από τη γέννηση και 85 από τον θάνατο του, ο συλλογικός πλέον εγκέφαλοςτου όχι μόνο λειτουργεί, αλλά και προβάλλει τις αναγκαίες αντιστάσεις ανοίγοντας προοπτικές για υπέρβαση των αντιφάσεων. Αυτό που άφησε αποτελεί ισχυρό όπλο και αντίδοτο στα νοσηρά, φρικιαστικά ή μακάβρια συμπτώματα της εποχής όπου «το παλιό πεθαίνει, αλλά το νέο αδυνατεί να γεννηθεί» που είναι τα βασικά χαρακτηριστικά που έχουμε μπροστά μας.[7]
Βιώνουμε μια μακρά, αντιφατική κι αβέβαιη πολιτική στιγμή που μπορεί αν χαρακτηριστεί ως οπισθοδρομικός ή αντιδραστικός εκσυγχρονισμός[8] που περιέχει αυταρχισμό και βαρβαρότητα. Αυτό που εύστοχα πρόβλεψε ο Γκράμσι ότι, εφόσον δεν ήταν νικηφόρο το επαναστατικό σχέδιο για σοσιαλιστικό μετασχηματισμό, μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, λόγω της προσαρμοστικότητάς του καπιταλισμού, θα είχαμε αναδόμηση του. Ο Γκράμσι είναι ο θεωρητικός της οργανικής κρίσης και της κρίσης ηγεμονίας του 20ου αιώνα που είδε καθαρά πέραν του καταστροφισμού ή του μυθεύματος περί νομοτελειών που οδηγούν, σχεδόν αυτόματα κι ευθύγραμμά, στην ανατροπή του καπιταλισμού και την αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό. Αυτό έδινε πίστη στις μάζες όταν το έλεγαν οι οικονομιστές και οι λεγόμενοι «ορθόδοξοι μαρξιστές», άλλα απλά δεν ισχύει: όλα είναι αποτέλεσμα πάλης, κι όταν δεν επαληθευτεί η πίστη, τότε όλα καταρρέουν. Έτσι, οι παρατηρήσεις του για αναδόμηση του καπιταλισμού μέσα απόν «Αμερικανισμό» και «Φορντισμό» στις αρχές του 20ου αιώνα, μετά από σαράντα -πενήντα χρόνια καπιταλισμού ακολούθησε ο επόμενος μεγάλος κύκλος της κρίσης, η εποχή του «Μεταφορντισμού» (σε αυτό μπορούμε ίσως να μιλούμε για «μετανεωτερικότητα», αλλά με αστερίσκο).[9]
Πρόκειται για μια μακρά πορεία παγκόσμιων μεταβολών, αλλά και μεταβολών εντός κάθε κοινωνικού σχηματισμού χωριστά, που επιχείρησε να δώσει μια αυταρχική-δεξιά απάντηση στη κρίση της μεταπολεμικής συναίνεσης από τη δεκαετία του 1970. Το νέο ηγεμονικό προζέκτ της «νέας δεξιάς» οδήγησε στην αναίρεση βασικών εργατικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και κεκτημένων και ηγεμόνευσε παγκοσμίως και εντός των κρατών με όρους που ριζικά μετέβαλαν τον ρόλο κράτους. Μετά την αναδόμηση της «μεταπολεμικής συναίνεσης» που δημιούργησε τον κόσμο όπως τον ξέρουμε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και τη συντριβή των αποικιακών αυτοκρατοριών, από τη δεκαετία του 1970, παρατηρείται μια καινούρια κρίση που ακολουθείται από μια βίαιη αναδόμηση. Έτσι κυριάρχησε η «παγκοσμιοποίηση», που είναι μεν ιδεολογία, αλλά έχει επιφέρει ριζικές μεταβολές στη δυνατότητα των κρατών με δικά τους εργαλεία να ασκούν πολιτικές ως «κυρίαρχα κράτη». Κι όμως οι αντιφάσεις κάθε άλλο παρά έχουν λυθεί. Αντιθέτως, βιώνουμε μια μακρά πόλωση και πάμε από κρίση σε κρίση ηγεμονίας.
Η επίκληση της ανάγκης για μια στρατηγική της αντι-ηγεμονίαςαπό την Αριστερά ως απάντηση στην ηγεμονία του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού δεν είναι ούτε πρωτότυπη, ούτε καινούρια. Ασφαλώς, η επίκληση Γκραμσικών ιδεών γίνεται με διαφορετικούς σκοπούς και από εντελώς διαφορετικές οπτικές αφότου πέθανε ο Γκράμσι το 1937, ιδίως μετά τη συντριβή του φασισμού, όταν αρχίσαν να εμφανίζονται αποσπάσματα από τα περίφημα Τετράδια της Φυλακής. Πρώτα φυσικά στην Ιταλία, αμέσως με τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο,[10]και ύστερα στον υπόλοιπο κόσμο.[11]Αυτό εντάθηκε και πήρε μια πιο συγκροτημένη μορφή από τη δεκαετία του 1970 και 1980, όταν επιβλήθηκε ο Θατσερισμός ως αντιδραστική εμπροσθοφυλακή της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας που κυριάρχησε με κεντρική ιδέα ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική πρόταση στον καπιταλισμό» και ότι «δεν υπάρχει καν κοινωνία», αλλά απλά μια μάζωξη από χωριστά άτομα. Διάφοροι επίγονοι της, κοπανούν τα τσιτάτα της, υπερασπιζόμενοί τη «Σιδηρά Κυρία».[12]
Θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό να επαναφέρουμε την Γκραμσική ιδέα της αναγκαιότητας ελπίδας και του αισιόδοξου πνεύματος διότι η συγκυρία την οποία βιώνουμε, παράγει τόσα «νοσηρά ή μακάβρια συμπτώματα» που θέλουν γερή κράση, αντοχή, βούληση και στρατηγική, για να τα υπερβούμε. Αυτά αναδύονται σε περιόδους «μεσοβασιλείας», ή interregnum, που δεν είναι παρά μια ασταθής και αντιφατική μεταβατική περίοδος αγνώστου διάρκειας και τελικής έκβασης.[13] Το (απλοποιημένο) ιστορικό σχήμα του μακρού θανάτου του «παλιού», κατά το οποίο όμως δεν έχει ακόμα γεννηθεί το «νέο» θέτει το συγκριτικό πλαίσιο κατανόησης της ομοιότητας και διαφοράς ανάμεσα σε διαφορετικές εποχές, αλλά εμφανίζονται αυτά τα συμπτώματα που συχνά αναφέρονται ως «τερατογένεση». Στις μέρες μας αυτά τα «μακάβρια συμπτώματα» που είναι σύμφυτα με τη μακρά και πολυδιάστατη κρίση του διαρκεί παίρνουν διάφορες μορφές.[14] Ο Ντόναλντ Σασσούν στο βιβλίο του Νοσηρά Νοσήματα, Ανατομία ενός κόσμου σε Κρίση,[15] αναφέρεται σε εφτά συμπτώματα που συνθέτουν το σκηνικό ενός κόσμου που πεθαίνει:
- Η άνοδος της ξενοφοβίας
- Η καταβαράθρωση του κοινωνικού κράτους και της ευημερίας
- Η κατάρρευσης των παραδοσιακών κομμάτων
- Η κρίση του παγκόσμιου ηγεμόνα, των ΗΠΑ
- Η άνοδος νεοεθνικισμών στην Ευρώπη
- Η εσωτερική έκρηξη της Ευρώπης
- Η χαμένη ελπίδα
Παρατηρούμε λοιπόν νοσηρά συμπτώματα κατά την περίοδο της κρίσης ηγεμονίας που επιχειρούν να οικοδομήσουν μια νέα «κανονικότητα» την εποχή της πανδημίας. Ανάμεσα στα νοσηρά συμπτώματα είναι η σημερινή πόλωση και η τοξικότητα που είναι διάχυτη στην ατμόσφαιρα. Έχουμε μπροστά μας μια πρωτόγνωρη κατάσταση που μας αναγκάζει να τοποθετούμαστε επί του πρακτέου τώρα, πέραν των γενικών μακροπρόθεσμων «πρέπει να …», με γνώμονα τα συμφέροντα της κοινωνίας, από την οπτική των υποτελών τάξεων, όταν στην εξουσία βρίσκεται ότι πιο διεφθαρμένο, διαπλεκόμενο, αισχρό και σοβινιστικό υπάρχει, ενώ παγκοσμίως είμαστε σε μια ιδιαίτερα σκοτεινή φάση της ιστορίας. Τα αδιέξοδα είναι γνωστά και η πανδημία είναι αποκαλυπτικός και μεγεθυντικός μηχανισμός που ανοίγει μπροστά μας τεράστια ζητήματα. Η πανδημία αυτή αφήνει σημάδια μιας επικίνδυνης «νέας κανονικότητας» που υπονομεύει τα δικαιώματα διεθνώς, αλλά και στην Κύπρο.[16] Επιστροφή όμως σε ποια «κανονικότητα»; Μετά τόσα κύματα και σκαμπανεβάσματα στην πανδημία αυτή, η «επιστροφή στη κανονικότητα» είναι ένα τεράστιο ζήτημα.
Η μαζικοποίηση των βίαιων και μη μετακινήσεων: Μετανάστευση, προσφυγιά και νέο-ρατσιστική ξενοφοβία
Η βασική Γραμσική ιδέα της κρίσης ηγεμονίας, έκφανση της οποίας είναι ο αυταρχικόςκρατισμός[17] με την «αστυνόμευση της κρίσης».[18] Σήμερα μιλούμε με όρους ριζικής διαφωνίας ή διχογνωμίας[19] χαρακτηρίζεται από αυταρχισμό και πολώσεις, που αναδεικνύουν τις εντάσεις, πολώσεις και αντιφάσεις της εποχής μας, όχι μόνο ισχύουν αλλά έχουν ενταθεί ακόμα περισσότερο κατά την πανδημική και μεταπανδημική εποχή. Παρατηρείται μια μείζονα διαφωνίας/ διχογνωμίας που στην γαλλική αποδίδεται ως «dissensus» γύρω από το προσφυγικό και τη μετανάστευση ως το κεντρικό χαρακτηριστικό της εποχής. Πρόκειται για όρο που αναφέρεται στο αντίθετο της συναίνεσης ή ομοφωνίας, αλλά θεωρώ ότι αναφέρεται σε μια κοινωνική κατάσταση πέραν από την απλή έλλειψη ή απουσία συναίνεσης. Το νόημα της έννοιας «dissensus» ενσωματώνει τη θεμελιώδη διαφωνία σχετικά με τα μείζονα ζητήματα που σχετίζονται με την μετανάστευση και το άσυλο.
Τα μεταναστευτικά ζητήματα και ιδιαίτερα τα προσφυγικά ερωτήματα απεικονίζονται ως εκδήλωση μιας παγκόσμιας κρίσης προς διαχείριση· θεωρούνται δηλαδή κατ’ εξοχήν μάνατζμεντ ή διαχειριστικά ζητήματα και εν μέρει είναι σίγουρα ζητήματα που πρέπει να τύχουν διαχείρισης και μάλιστα επειγόντως. Ενώ κατά κανόνα, οι αρχές τείνουν να αντιλαμβάνονται τη μετανάστευση ως ζήτημα διαχείρισης πολιτικής, η μετανάστευση αποτελεί ένα πολύ ευρύτερο σύνθετο κοινωνικό ζήτημα, τόσο αιτία ή λόγος, όσο και αποτέλεσμα πολλαπλών μετασχηματισμών που διαβάζεται από διαφορετικές οπτικές γωνίες στην κοινωνία. Είναι δηλαδή βαθιά ενσωματωμένο, ριζωμένο θα έλεγα στις αμφισβητήσεις, στον κατακερματισμό και τις πολώσεις που παρατηρούνται στη κοινωνία – είναι αναπόσπαστο κομμάτι των ριζικών αντιφάσεων και ανισοτήτων που εντείνονται ιδιαίτερα στην εποχή μας. Γιατί όμως είναι απαραίτητο να αναδειχθεί ότι σήμερα η μετανάστευση και το άσυλο έχουν μετατραπεί σε μείζον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο ζήτημα διαφωνίας; Το φαινόμενο είναι τόσο σημαντικό (παγκόσμιο, περιφερειακό και τοπικό) που ισοδυναμεί με μια νέα κοινωνιολογική, πολιτική και ιδεολογική βαθιά τομή ή ρήξη στην κοινωνία. Αυτό μπορεί να αποκαλυφθεί μόνο αφού εξετάσουμε τις υποκείμενες μεταβάσεις και αντιφάσεις που υπάρχουν. Το επίκεντρο είναι η ΕΕ, αλλά οι μεταναστευτικές αυτές διαδικασίες υπερβαίνουν τα (όποια) ευρωπαϊκά σύνορα. Πρόκειται ξεκάθαρα για ζήτημα παγκόσμιο.
Η μετανάστευση αποτελεί μείζονα πρόκληση για τους καπιταλισμούς του 21ο αιώνα. Ένα κλειδί για την κατανόηση της διαφωνίας στην πολιτική γενικά πηγάζει από το γεγονός ότι η μετανάστευση είναι σημαντικός παράγοντας που προκαλεί κοινωνικούς μετασχηματισμούς – η αίσθηση ότι προκαλούνται τέτοιες «αναταράξεις» που γίνονται αισθητές ως κενά αέρος. Οι μεταμορφώσεις που προκαλούνται από την κινητικότητα των ανθρώπων είναι κρίσιμες, καθιστώντας αναγκαία την εξέταση της μετανάστευσης ως ισχυρής δύναμης στην κοινωνική αλλαγή που μπορεί να ερμηνευτεί, και έχει ερμηνευτεί, ως μαζικό κοινωνικό κίνημα, μαζική κινητοποίηση ανθρώπων. Ωστόσο, οι κατευθύνσεις, οι φορές, οι τάσεις και οι ροπές των ανθρωπίνων ροών είναι τόσο διαφορετικές, και ασκούνται σε διαφορετικά επίπεδα και στιγμές που είναι ανακριβές να ορίζεται γενικά ως κοινωνικό κίνημα. Οι μεταναστεύσεις εν γένει είναι ισχυρές κοινωνικές δυνάμεις που λειτουργούν ως κινητήριες δυνάμεις μεταβολών. Η μετανάστευση ως φαινόμενο, βίαιων ή οικειοθελών ροών επίσης επηρεάζει την κρατική λειτουργία των συνόρων: αποτελεί μια συστατική δύναμη στην αναδιατύπωση των προκλήσεων και μεταμορφώσεις, αν όχι τη διάβρωση της έννοιας της κρατικής κυριαρχίας. Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα αφορά τους θεσμικούς μηχανισμούς καθώς και τις διαδικασίες που περιβάλλουν τη μετανάστευση και το άσυλο διαμορφώνοντας πρακτικές που αποψιλώνουν την ιθαγένεια στην εποχή της αυταρχικής λιτότητας· εξ ου και η αναφορά σε austerity citizenship, δηλαδή, ιθαγένεια λιτότητας. Υπάρχουν οικονομικοί, πολιτικοί, πολιτιστικοί, τεχνολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες που διευρύνουν το πεδίο και το χώρο των αμφισβητήσεων μέσα από τα οποία αναφύονται διαφωνίες και πολώσεις. Πολλαπλότητα, κατακερματισμός, η διαφοροποίηση και οι διενέξεις σε όλα τα επίπεδα είναι η άλλη όψη της ενοποίησης, της συσσωμάτωσης και της ομοιογενοποίησης της «παγκοσμιοποίησης». Η επέκταση των ψηφιακών τεχνολογιών και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει δώσει άπειρα περιθώρια για την επέκταση της διαφωνίας και αμφισβήτησης.
Η πανδημία ανέδειξε τη τεράστια σημασία της δυνατότητας της μετακίνησης εκτός συνόρων, τη μετανάστευση. Η μετανάστευση σήμερα μελετάται ως αυτόνομος επιστημονικός κλάδος, ως μεταναστευτικές σπουδές, που δεν είναι άσχετο ούτε με τη σημασία που έχει το φαινόμενο αυτό, την «εποχή της μετανάστευσης»,[20] ούτε με την εξαιρετικά σημαντική συνεισφορά στη θεώρηση του πολύπλοκου αυτού φαινομένου, πέραν των ξεπερασμένων νεοκλασικών θεωριών των «push and pull factors», που σήμερα υπάρχει ένας πλούτος θεωρήσεων από τις ιστορικές-δομικές θεωρήσεις, τις μετααποικιακές, τις φεμινιστικές, τις θεωρίες κοινωνικού κεφαλαίου ή των μεταναστευτικών δικτύων,[21] αλλά και τη σχολή σκέψης που ονομάζεται αυτονομία της μετανάστευσης.[22]
Η ανατολική Μεσόγειος: το δικαίωμα ασύλου στο τρίγωνο Κύπρου-Ελλάδας-Τουρκίας
Από τη μία πλευρά, παρατηρούμε την επιβεβαίωση και αναδημιουργία παλαιών και εμφάνιση νέων «καθεστώτων εξαίρεσης», δηλαδή αυταρχικών καθεστώτων επιτήρησης και παρεκκλίσεων δικαιωμάτων στα σύνορα και στην ενδοχώρα στα οποία στεκόμαστε κριτικά τόσο από θεωρητικής, όσο από εμπειρικής άποψης, καθώς τα Ευρωμεσογειακά κράτη στα νοτιοδυτικά σύνορα της ΕΕ (Πορτογαλία, Ισπανία και αποικιακοί θύλακες στη βόρειο Αφρική),[23] στα νότια-κεντρικά (Γαλλία, Ιταλία και Μάλτα) και στα νοτιοανατολικά σύνορα της ΕΕ έχουν εξαπολύσει μαζικές επαναπροωθήσεις δια ξηράς, θαλάσσης και αέρος, νέες μορφές εγκλεισμών και κρατήσεων που σημαίνει de facto φυλάκιση και απελάσεις άτυπων μεταναστών και προσφύγων. Αυτό δε συμβαίνει, όπως προβάλλεται συνήθως, σε κοινωνίες που αίφνης ήρθαν αντιμέτωπες απροσδόκητα με μετανάστες, συμβάν που «ξάφνιασε» ή «σόκαρε», εφόσον ζούμε πλέον όχι απλά σε «μεταναστευτικές κοινωνίες» ή «κοινωνίες της μετανάστευσης»,[24] αλλά σε κοινωνίες μετά τη μετανάστευση,[25] ή post-migration κοινωνίες[26] όπου έχουν αλλάξει ριζικά ως αποτέλεσμα της παρουσίας των μεταναστών. Οι πολιτικοί, πολιτιστικοί και κοινωνικοί μετασχηματισμοί των κοινωνιών που έχουν συντελεστεί είναι τέτοιοι και τόσοι που έχει ιστορικά περιγράφει μια κοινωνία δομημένη από την εμπειρία της μετανάστευσης σε όλο τα φάσμα της οικονομικής, πολιτικής, νομικής, πολιτιστικής και κοινωνικής ζωής.[27]Η Ελλάδα[28] και η Κύπρος[29] για δεκαετίες φιλοξενούν μετανάστες εργάτες, των οποίων η οικονομική συνεισφορά στη μεγέθυνση του ΑΕΠ υπολογίστηκε σε κάποια στιγμή μεγαλύτερη του 50%.[30]Ενώ ο αντιμεταναστευτικός λόγος, οι ρατσιστικές ιδεολογίες και οι πρακτικές είναι ήδη στην ελληνική κοινωνία βαθιά ριζωμένες, κυρίως στην ακροδεξιά και τη δεξιά, μετά την προσφυγική κρίση εξαπολύονται έξαλλες επιθέσεις εναντίον των προσφύγων από ΜΜΕ και πολιτικούς επιδιώκοντας να δημιουργήσουν και να κεφαλαιοποιήσουν στο κλίμα φόβου. Οι πολιτικές που επιδιώκουν την καλλιέργεια αντι-μεταναστευτικού κλίματος με δημιουργία εχθρικού περιβάλλοντος έχουν ιστορικό βάθος μερικών δεκαετιών, ως αντιδραστικές κινήσεις στις κοινωνικές μεταβολές που έχουν ήδη συντελεστεί.[31]Ωστόσο, η πανδημική κρίση υπήρξε η χρυσή ευκαιρία στη «τέλεια καταιγίδα» που επέτρεψε -μέσα από τα αυταρχικά καθεστώτα εξαίρεσης- την επέκταση και τον πολλαπλασιασμό των αντιμεταναστευτικών πολιτικών, ιδεολογημάτων και πρακτικών μέσα από τη δημιουργία ενός ακόμη πιο εχθρικού περιβάλλοντος προς τους μετανάστες εργάτες και τους πρόσφυγες.
Από το 2020 ο κόσμος διαφέρει σημαντικά από την προ της πανδημίας εποχή – δε μπορούμε να ξέρουμε πόσο μόνιμες θα είναι οι μεταβολές αυτές ή αν θα ανατραπούν, όπως δεν γνωρίζουμε την κατεύθυνση τελικά που θα πάρει ο κόσμος, εφόσον αυτά είναι αποτελέσματα αγώνων. Έχει ξεκινήσει ένας σημαντικός κοινωνικοπολιτικός μετασχηματισμός λόγω ενός «εξωγενούς» παράγοντα, αλλά αυτή η διαδικασία δεν είναι ούτε αυτόματη, ούτε ταξικά ουδέτερη. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η πανδημική κρίση κατάφερε, έστω προσωρινά, να φρενάρει την ιλιγγιώδη ταχύτητα ενός εν κινήσει κόσμου.[32]Ασφαλώς, πριν την πανδημική κρίση δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε ούτε την κλίμακα, ούτε το βάθος του πανικού και την παγκόσμια κατάσταση έκτακτης ανάγκης με επίκληση του κινδύνου προερχόμενου από αυτό που είχαμε χαρακτηρίσει ως «μιασματική» ή «μολυσματική απόκλιση».[33] Πολλοί κριτικοί αναλυτές από την αρχή της πανδημικής κρίσης το 2020, αμφισβητούσαν κατά πόσο θα επιστρέψουμε στην πρότερη κατάσταση, όταν τελικά θα αρθούν όλοι περιορισμοί - η νέα «κανονικότητα» θα διαφέρει από αυτή που γνωρίζαμε.[34] Εξάλλου, οι όροι της «κανονικότητας» αυτής είναι υπό διαμόρφωση.
Από την αρχή της πανδημίας, μετά από μια καθυστέρηση λόγω αμηχανίας και πολιτικής αναποτελεσματικότητας, επιβλήθηκε το πανδημικό καθεστώς εξαίρεσης, τόσο στην Ελλάδα, όσο και στην Κύπρο. Τα μέτρα που επιβλήθηκαν και η σειρά που ακολούθησαν δείχνουν ότι οι συντηρητικές-δεξιές κυβερνήσεις της Ελλάδας και Κύπρου είναι ιδεολογικά μιλώντας, συγκοινωνούντα δοχεία. Η δε στόχευση και αρνητική επίδραση στους μετανάστες και πρόσφυγες ήταν προφανής, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι το πανδημικό καθεστώς εξαίρεσης συνάντησε και επιχείρησε να νομιμοποιήσει ιδεολογικά, πολιτικά και νομικά ένα σύστημα πολλαπλών καθεστώτων μεταναστευτικής εξαίρεσης που προϋπήρχε της πανδημικής κρίσης. Λειτούργησε έτσι στη συγκάλυψη της ιδιότυπης κατάστασης εξαίρεσης στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου με τα Ευρωπαϊκά «hot spots»[35] και στον Έβρο. Ήδη η εργαλειοποίηση του προσφυγικού που πλέον δεν ορίζεται από τους κρατούντες και τα καθεστωτικά μέσα ως προσφυγικό, αλλά ως «μεταναστευτικό» παίρνει τη μορφή «ηθικού πανικού» στο κλασικό σχήμα του Stanley Cohen[36] όπου προβάλλεται πλέον ως «ασύμμετρη απειλή» στη λογική «υβριδικού πολέμου» που έχει εξαπολύσει η Τουρκία στον Έβρο. Έτσι λοιπόν προ του ξεσπάσματος της πανδημικής κρίσης, η Κυπριακή Δημοκρατία στέλνει αστυνομικό άγημα στη «μητέρα πατρίδα» δήθεν προς «υπεράσπιση του έθνους» από την έξωθεν απειλή σε μια απόπειρα αυταρχικής «αστυνόμευσης της κρίσης».[37]
Στην Κύπρο το έδαφος είχε ήδη προετοιμαστεί. Όπως και στην Ελλάδα, η χώρα βιώνει μια πρωτοφανή πολύμηνη, παρατεταμένη γενική απαγόρευση του δικαιώματος της ελεύθερης συνάθροισης και άλλων βασικών δικαιωμάτων, ελέω πανδημίας.[38] Tο δικαίωμα αυτό[39] έχει σημαντικό ρόλο για τα κινήματα και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που σήμερα αντιμετωπίζουν συχνά το φαινόμενο ενός «δημοσίου χώρου υπό συρρίκνωση»[40] που αποτελεί τη δημόσια σφαίρα κοινωνικής δράσης απαραίτητης σε μια δημοκρατική πολιτεία.[41]Ενώ όλοι κατανοούν την ανάγκη λήψης μέτρων πρόληψης και προστασίας για περιορισμό της εξάπλωσης του ιού, εντούτοις το εύρος, ο χαρακτήρας, το αλλοπρόσαλλο και το σκόπιμο των μέτρων που είναι δυσανάλογα και αυταρχικά, καθιστούν την απαγόρευση των ειρηνικών συναθροίσεων παράνομη και αντισυνταγματική.
Η πανδημία και Γεωπολιτικά παίγνια στην ανατολική μεσόγειο
Το «προσφυγικό», όπως αυτό ορίζεται και περιπλέκεται σήμερα με το «μεταναστευτικό», δεν είναι απλώς ένα επιμέρους θέμα· αντιθέτως, εκφράζει κάτι βαθύτερο, και αυτό είναι εμφανές παγκοσμίως, στην Ευρώπη και σε κάθε χώρα χωριστά. Δημιουργεί πόλωση και ρήγματα στους κοινωνικούς σχηματισμούς, όπου αναδύεται μια ριζική διαφωνία ή διχογνωμία, ακόμα και στον ορισμό του τι ακριβώς είναι το πρόβλημα.[42]Η οξύτητα και ένταση με την οποία συζητείται το λεγόμενο μεταναστατευτικό στην Ευρώπη, και κυρίως στο τρίγωνο Κύπρου-Ελλάδας-Τουρκίας, δε προκαλεί πλέον έκπληξη καθώς «κανονικοποιείται» ο αντιμεταναστευτικός λόγος μέσω των ΜΜΕ.
Στην Ελλάδα, ο αντιμεταναστευτικός ρατσισμός είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία 1990 ενάντια στους Αλβανούς. Στην Κύπρο -με την αλλαγή της πολιτικής που επέτρεψε σε μετανάστες εργάτες να εργαστούν στη χώρα από το 1991- είχαν αρχίσει οι πρώτες, κυρίως εισαγόμενες φόρμες που προσαρμόστηκαν στα δεδομένα και συνδέθηκαν με το άλυτο Κυπριακό πρόβλημα. Στη δε Τουρκία που φιλοξενεί μαζικά εργάτες υπό το καθεστώς άτυπων μεταναστών από Αραβικές, Ασιατικές και Αφρικανικές χώρες, υπήρχε μεν υφέρπων ρατσισμός, αλλά στο όλο χάος της άτυπης εργασίας και πολυπολιτισμικής ζωής στις μεγαλουπόλεις, δε ήταν μείζον ζήτημα για τους μετανάστες. Η μάζα των μεταναστών δεύτερης γενεάς από το πρώτο κύμα των μεταναστών εργατών από την Αλβανία εντάσσονται στην ελληνική κοινωνία, παίρνουν την ιθαγένεια παρά τα συνταγματικά πισωγυρίσματα και τις κατά περιόδους ρατσιστικές εξάρσεις. Το όλο ζήτημα αλλάζει ριζικά με την παρουσία μεταναστών από την Αφρική πρώτα, και ύστερα με την προσφυγική κρίση 2015-2016, όπου πρόσφυγες από την Συρία, αλλά και Αφγανιστάν, Ιράκ και Αφρικανικές χώρες, δε θέλουν να εργαστούν στην Ελλάδα, αλλά έρχονται μέσω Τουρκίας και θέλουν να κινηθούν προς τα ενδότερα της ΕΕ. Η αρχική θετική στάση και η έκρηξη αλληλεγγύης, με τον εγκλεισμό των προσφύγων στα νησιώτικά hotspots μετατρέπεται σε τεράστιο ζήτημα διαφωνίας και πόλωσης ανάμεσα στον αντιμεταναστευτικό ρατσισμό και τα κινήματα στήριξης και αλληλεγγύης. Η δε «έκρηξη» του ζητήματος με την εκτόξευση του σε κυρίαρχο ζήτημα στην Κύπρο, ακολούθησε με κάποια καθυστέρηση, άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Πρόκειται για έναν μονόπλευρο και στρεβλό εξευρωπαϊσμό που αντλεί ιδεολογήματα από τη σκοτεινή πλευρά της γηραιάς ηπείρου. Η προσέγγιση μου έχει ως αφετηρία το θεωρητικό σχήμα που ονομάζουμε κύκλους της παρέκκλισης/αμφισβήτησης[43] και επιχειρεί να κατανοήσει την πόλωση που φέρει το ζήτημα της μετανάστευσης ως μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας κατάρρευσης της επιτηρούμενης πολιτικής/ιδεολογικής τάξης, όπως την εννοεί ο Rancière ως αστυνομία-τάξη/αστυνομευόμενη τάξη (police order). Από τη διαφωνία/διχογνωμία λοιπόν που εκφύεται στην παρούσα πόλωση αναδύεται η ουσία της πολιτικής σήμερα εφόσον μέσα από αυτή συντελείται η διαδικασία «μερισμού του αισθητού», σύμφωνα με την «αρχή ότι και το κενό και το συμπλήρωμα είναι απόντα».[44] Η διαφωνία/διχογνωμίαείναι σύμφυτη με τους κύκλους της παρέκκλισης/αμφισβήτησης και ωθεί σε νέους κινηματικούς κύκλους που εκκολάπτουν κινήματα και αντι-κινήματα που θέτουν τη μετανάστευση ως κεντρικό κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό ζήτημα.
Στον πυρήνα της διαφωνίας/διχογνωμίας σήμερα βρίσκουμε αυτό που εύστοχα ονομάζει ο Stuart Hall «έκρηξη στο κέντρο της διαφοράς στο κέντρο της δημοκρατίας».[45] Ξανανοίγει τη συζήτηση για το νόημα της ίδιας της δημοκρατίας, μια σημαντική διάσταση της οποίας είναι και το «μίσος για τη δημοκρατία», μα πάνω απ’ όλα εκρήγνυται η έννοια και πραγματικότητα της δημοκρατίας, τόσο ως πολιτικός χώρος αυτοθέσμισης, ένταξης-ενσωμάτωσης πολιτών, όσο και με την έννοια του διασπά θεσμικάκαι εθνοτικά/εθνικά σύνορα.[46] Η απαξίωση των θεσμών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας είναι ενδεικτική. Είδαμε τελευταία μεγαλειώδεις αντιρατσιστικές κινητοποιήσεις στις ΗΠΑ μετά τη στυγνή δολοφονία του George Floyd από αστυνομικό, που οδήγησε σε τεράστια κοινωνική έκρηξη. Αυτό ασφαλώς ήταν αποτέλεσμα μιας μακράς συσσωρευμένης διαδικασίας δομικής βίας εναντίον των μαύρων στις ΗΠΑ από την εποχή που πωλούνταν ως σκλάβοι μέχρι σήμερα. Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες είναι αποδέκτες του ίδιου τύπου μακράς βίας, καθώς βιώνουμε παγκοσμίως μια άνευ προηγουμένου κατάσταση που υποθάλπει τον ρατσισμό και την ξενοφοβία την εποχή της πανδημίας. Ζούμε όμως και πρωτόγνωρες στιγμές παγκόσμιας αντίστασης κατά του ρατσισμού, όπως τονίζει και η ακτιβίστρια καθηγήτρια Άντζελα Ντέιβις.[47] Αυτά όμως είναι πανευρωπαϊκά και παγκόσμια ζητήματα.
Η θόλωση και η μη διάκριση μεταξύ των προσφύγων / αιτούντων άσυλο και των μεταναστών είναι ένα έντονο στοιχείο των ηθικών πανικών που αναπαράγονται τακτικά ως πρότυπα. Υπάρχει μια αξιοσημείωτη συνέχεια από τη δεκαετία του 1970 των εικόνων ανθρώπων σε γεμάτες βάρκες σε εικόνες μεταναστών σε ταινίες, σχόλια στο «σοβαρό» τύπο, στο ταμπλόιντ τύπο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διάφορες αναφορές σε «κρίση», «τραγωδία», «καταστροφή», «παράξενος θάνατος», αλλά και οι πιο επιθετικές αντι-μεταναστευτικές εκδοχές όσον αφορά «εισβολή», «κατοχή», «κατάληψη» ως οι βασικοί άξονες του αντι-μεταναστευτικού φοβικού και του ηθικού πανικού. Παρατηρείται, στην μετά την πανδημία εποχή, έξαρση από απεικονίσεις κοινωνιών «υπερπληθυσμένων» και «ανίκανων να υποστηρίξουν το βάρος» των εγκληματιών-μεταναστών που τους φορτώνουν την ευθύνη για την «βύθιση» της κοινωνίας ωσάν να είναι καράβι που βουλιάζει. Τούτο δεν είναι παρά έκφανση της αρρωστημένης εξίσωσης, όχι μόνο του ξένος=αυτός που κλέβει τη δουλειά, αλλά αλλοδαπός=εγκληματίας=πράκτορας ξένων δυνάμεων. ΄
Η απεικόνιση των ανθρώπων αυτών όχι μόνο ως πλεονασματικός ή περιττός πληθυσμός αλλά ως επικίνδυνος πληθυσμός που πρέπει να αποβληθεί για το καλό της κοινωνίας στο σύνολό της, διαφαίνεται ξεκάθαρα στις μεταβολές των κυρίαρχων αντιλήψεων στις μετατοπίσεις των ευρωπαϊκών ρεπορτάζ των μέσων ενημέρωσης από την αρχική «προσεκτική ανοχή» μετέπειτα στον «εκστατικό ανθρωπισμό» και τέλος στη θεμελιώδη μετατόπιση προς τον «φόβο και την ασφαλειοποίηση» μετά τις επιθέσεις του Παρισιού του Νοεμβρίου, όπως τόσο ξεκάθαρα καταδεικνύουν οι Μύρια Γεωργίου και Rafal Zaborowski (2017) ως κλασικός ηθικός πανικός στην κοινωνία. Ωστόσο, αυτό που βλέπουμε ενώ οι ροές των αιτούντων άσυλο στην ΕΕ προ της πανδημίας είχαν μειωθεί σημαντικά από το 2017, στα επίπεδα του 2014, η αντιμεταναστευτική ρητορική περί «κρίσης μετανάστευσης/προσφυγικού» όχι μόνο δεν είχε υποχωρήσει, αλλά όλο και εντείνεται και προκαλεί σημαντικές πολιτικές και ιδεολογικές ρωγμές σε πολλές ευρωπαϊκές κοινωνίες. Αυτό εντείνεται με την πανδημία. Σε πολλές χώρες της ΕΕ, καθώς και σε χώρες που συνορεύουν ή προσχωρούν στην ΕΕ, το ζήτημα της μετανάστευσης και των προσφύγων έχει καταστεί κρίσιμο ζήτημα στις προεκλογικές εκστρατείες τα τελευταία πέντε χρόνια και είναι πιθανό να είναι ένα μείζον ζήτημα στις επόμενες εκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η πανδημία δίνει αποστομωτική απάντηση: Ακόμα και η Σέγκεν έχει παραμεριστεί και εμποδίζει ευρωπαίους πολίτες να μετακινηθούν, πόσο μάλλον τους πολίτες τρίτων χωρών.
Ακριβώς πριν ξεσπάσει η πανδημία, τα επικίνδυνα γεωπολιτικά παιγνίδια στο Αιγαίο και την ανατολική Μεσόγειο έφτασαν στο απόγειο τους, τόσο με τις εντάσεις στον Έβρο όσο και στα νησιά. Με τη διαρροή και δημοσίευση του αμερικανικού non-paper που βάζει ταφόπλακα στον EastMed, παρακολουθούμε την κατάρρευση του όλου σκηνικού ενός επικίνδυνου εντυπωσιασμού που έπαιζε με τον μεγαλοϊδεατισμό περί ανατροπής του συσχετισμού δύναμης στην ανατολική μεσόγειο, καθώς φθίνει η προοπτική για εξόρυξη φυσικού αερίου και γίνεται όλο και λιγότερο οικονομία βιώσιμη. Μόνο αν τα πράγματα οξυνθούν και η νέα ηγεσία των ΗΠΑ υπό τον Μπάιντεν αποφασίσει να συνεννοηθεί με την ΕΕ, τη Ρωσία και Τουρκία και τους άλλους παίκτες της περιοχής, γιατί έτσι θα διασφαλιστεί η σταθερότητα στην περιοχή, μπορεί ασκηθούν πιέσεις προς την κατεύθυνσή της επίλυσης των ελληνοτουρκικών, του προσφυγικού και του Κυπριακού. Είναι νωρίς ακόμα να εκτιμήσουμε αν υπάρχουν τέτοιες προϋποθέσεις, καθώς η εκλογή Μπάιντεν δε φαίνεται να μπορεί να ανακόψει τη μακροπρόθεσμη παρακμή και σταδιακή αλλά εμφανή απόσυρση των ΗΠΑ από την περιοχή.[48]Η δε κατάσταση στη Μέση Ανατολή είναι εξαιρετικά ευμετάβλητη με ανοικτά μέτωπα στο Συριακό, το Παλαιστινιακό, το Ιράκ, η κόντρα με το Ιράν και τα υπόλοιπα αυταρχικά καθεστώτα καταστολής και εξαιρετικής ανισότητάς της περιοχής που χαρακτηρίζονται από αστάθεια και αντιφάσεις. Ο κόσμος μετά τον Τραμπ, όπως κι αν τον φαντάζονταν οι αναλυτές του πενταγώνου,[49]είναι ασταθής και ρευστός με την άνοδο διάφορων ειδών αυταρχικών καθεστώτων.[50] Όλοι αυτοί αποτελούν αστάθμητους παράγοντες με απρόβλεπτες συνέπειες, τόσο στο κυπριακό, όσο και στα ευρύτερα πολικά πράγματα στην Εγγύς και Μέση Ανατολή.[51]
Α. Το νέο πανδημικό καθεστώς εξαίρεσης
Είναι σημαντικό να δούμε όχι μόνο τα σημεία ρήξης, αλλά και τα σημεία συνέχειας με το παρελθόν. Διότι είναι ακριβώς επί των υφιστάμενων καθεστώτων εξαίρεσης που οικοδομείται το πανδημικό καθεστώς εξαίρεσης. Η κυβέρνηση και τα καθεστωτικά ΜΜΕ μετέτρεψαν το προσφυγικό, όχι απλώς σε «μεταναστευτικό ζήτημα» αλλά σε «ύψιστο ζήτημα εθνικής ασφάλειας», σε μια κλασική πολιτική εργαλειοποίησης και ασφαλειοποίησης του. Στις αρχές του 2020, οι Ερτογάν και Μητσοτάκης επιχείρησαν, ο καθένας για δικούς του λόγους, να μετατρέψουν το προσφυγικό σε δήθεν «υβριδικό πόλεμο». Οι λόγοι αυτοί αναπόφευκτα περιέχουν στοιχεία για εσωτερική κατανάλωση, σκοπιμότητά και αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης από τα προβλήματα συνοχής της εξουσίας τους, αλλά σχετίζονται και με εργαλειακούς-διαπραγματευτικούς λόγους με την ΕΕ. Και οι δύο πλευρές έπαιξαν, και συνεχίζουν να παίζουν, με σαφώς χαμηλότερους τόνους, ένα επικίνδυνο γεωπολιτικό παιγνίδι που εκφασίζει μερίδες της κοινωνίας, εκμεταλλευόμενες τη δυστυχία των προσφύγων που θέλουν απλώς να κινηθούν προς τα ενδότερα της ΕΕ προς αναζήτηση ελπίδας, και δεδομένου ότι κανένα από τα δύο κράτη δεν θεωρεί το προσφυγικό «δικό του πρόβλημα». Συνεπικουρούμενοι από προπαγανδιστές των ΜΜΕ, οι κρατούντες σε Τουρκία και Ελλάδα παίζουν ένα παιγνίδι «ανθρωποκυνηγητού», γράφοντας μια ακόμα μακάβρια ιστορία «της κυνηγετικής εξουσίας», εξού και είδαμε «οικογένειες και μεμονωμένα άτομα, άοπλοι επιχειρούσαν να διασχίσουν τον Έβρο μέσα σε σύννεφα δακρυγόνων και καπνογόνων» να μετατρέπονται, όπως απεικονίζονται από τα κυρίαρχα ΜΜΕ, σε «ασύμμετρη απειλή» και «εισβολή».[52]Εδώ είναι που πράξεις από αυτόκλητες ομάδες «προστασίας της τάξης», με κάλυψη ή/και συμμετοχή του κράτους, συνεργούν στη βάρβαρη καταδίωξη ανθρώπων, όπως τόσο παραστατικά πραγματεύεται ο Gregoire Chamayou: πρακτικές που βρίσκουμε να συντελούνται ενάντια στους είλωτες στην αρχαία Σπάρτη, έως τους μαύρους που λιντσάρονται στις ΗΠΑ ακόμα μέχρι σχετικά πρόσφατα, έως και τους άτυπους μετανάστες στις μέρες μας.[53]Πρόκειται για πρακτικές που παράγουν τρομακτικά κοινωνικά αποτελέσματα, εφόσον πρόκειται για συστηματική και οργανωμένη καταδίωξη κοινωνικών ομάδων που θεωρούνται αποκλίνουσες κι επικίνδυνες, ή κατηγοριοποιούνται ως «υπάνθρωποι και αναλώσιμοι» και ακόμα χειροτέρα, «άνθρωποι-σφαίρες» και «πέμπτη φάλαγγα» στην υπηρεσία του εχθρού, αντί να θεωρούνται φορείς δικαιωμάτων και δέκτες της αλληλεγγύης για τους οποίους έχουμε ευθύνη.
Με φόντο αυτές τις σκηνές πρωτόγνωρης βίας στα νησιά του Αιγαίου και στον Έβρο, με πλήρη κάλυψη και γενικό πρόσταγμα από την κυβέρνηση των Αθηνών και άλλων χωρών, όπου η κεντροδεξιά μετατρέπεται σε ακροδεξιά (π.χ. Ουγγαρία), η «πατριωτική» κυβέρνηση Αναστασιάδη στέλνει ουλαμό ελληνοκυπρίων αστυνομικών στον Έβρο. Θα «αγωνιστούν» στο «πλευρό της μητέρας-πατρίδας» με βαρύγδουπες επικεφαλίδες όπως «πώς οι Κύπριοι αστυνομικοί στον Έβρο ασφαλίζουν τα σύνορα Ελλάδας και Ευρώπης».[54]
Αξιοσημείωτο είναι ότι τόσο τα ακροδεξιά, όσο και τα κεντροδεξιά ΜΜΕ συντάσσονται στην ίδια λογική στο «πλευρό της μητέρας πατρίδας», στην αντι-μεταναστευτική κακοφωνία που έχουν στρατευτεί. Συστηματικά απεικονίζουν τους μετανάστες και τους πρόσφυγες αρνητικά και ξενόφοβα, διαστρεβλώνοντας τα δεδομένα και διογκώνοντας τους αριθμούς των αφίξεων. Έτσι οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές στην Κύπρο, όπως και εσχάτως στην Ελλάδα, συχνά απεικονίζονται ως εξωτερική απειλή και μεταδίδονται ως πολεμικό ζήτημα ή ζήτημα εθνικής επιβίωσης. Παίρνουν ως δεδομένα και αυταπόδεικτα τα παραμύθια περί «γεωπολιτικής ασφάλειας» και «υβριδικού πολέμου», που δήθεν διεξάγεται με το «μεταναστευτικό» εφόσον «ένα από τα σημαντικότερα είναι η “εργαλειοποίηση” των μεταναστευτικών ροών από την Τουρκία στο πλαίσιο του “υβριδικού πολέμου” που διεξάγει κατά της Ελλάδας και της Κύπρου, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης».[55] Οι πρόσφυγες και μετανάστες είναι οι «υπό κάλυψη» πολεμιστές, ή τζιχαντιστές, ή τρομοκράτες στους «δια αντιπροσώπων» υβριδικούς πολέμους που είναι παντού. Εξάλλου, ο εχθρός είναι αόρατος και παντού, όπως ο ιός. Σε αυτό το παιγνίδι της ασφαλειοποίησης ανταγωνίζονται διάφοροι «γεωπολιτικοί» και «γεωστρατηγικοί αναλυτές»,[56] συγκαλύπτοντας τις ακροδεξιές και ναζιστικές ρίζες της «γεωπολιτικής σκέψης».[57]Εξού και η διαπίστωση ότι «η Γεωπολιτική υπέφερε από καιρό και εξακολουθεί να υποφέρει, επειδή συνδέεται με τη γερμανική σχολή της Geopolitik και τη ναζιστική βαρβαρότητα».[58]
Το πανδημικό μεταναστευτικό καθεστώς εξαίρεσης αποτελεί συνέχεια μιας μακροβιότερης προβληματικής έκφανσης αυταρχικού κρατισμού, που συναρθρώνεται με την αναπαραγωγή της σύγκρουσης με τους τ/κ που ξεκίνησε σε σχέση με τον εξοβελισμό τους από τη διαχείριση της Κυπριακής Δημοκρατίας από το 1964, και συνέχισε με το πραξικόπημα της χούντας και ΕΟΚΑ Β’ και την εισβολή και την de facto διαίρεση της χώρας. Το μεταναστευτικό αυτό καθεστώς επέτρεψε τη συνέχιση και επέκταση του καπιταλιστικού καθεστώτος συσσώρευσης προς όφελος του ντόπιου κεφαλαίου από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 μέχρι σήμερα.[59]
Αυτό όμως παίρνει νέες διαστάσεις από το 2019, λίγο πριν την πανδημία. Οξύνεται έντονα η διαφωνία, η διχογνωμία με αριθμητικά παίγνια με τη ρητορική του νέου Υπουργού Εσωτερικών. Ασφαλώς, κινήματα και οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αντιτίθενται έντονα στον υπουργό που θεωρούν ότι προσομοιάζει με τον Ιταλό ακροδεξιό υπουργό εσωτερικών Σαλβίνι και κατηγορείται ότι δημιουργεί κλίμα ξενοφοβίας και υστερίας κατά των μεταναστών.[60] Υπάρχουν ισχυρές κριτικές στις ρατσιστικές απεικονίσεις των μεταναστών, όπου «αντί να αντιμετωπίζονται ως άνθρωποι, αντιμετωπίζονται ως πρόβλημα».[61] Κατά την περίοδο μετά την πανδημία, βλέπουμε μεγάλες κινητοποιήσεις αλληλεγγύης υπέρ των προσφύγων, αψηφώντας τα διατάγματα και την αστυνομική καταστολή.
Το κλείσιμο των οδοφραγμάτων όμως ήταν ακόμα πιο σοβαρή πολιτική πράξη, που καταδεικνύει την πραγματική σκλήρυνση προς το αντιδραστικότερο, προς μια εθνοσοβινιστική και αυταρχική κατεύθυνση, του κυρίαρχου τμήματος της ελληνοκυπριακής αστικής τάξης. Η στροφή αυτή ήταν ήδη εμφανής προηγουμένως με το προσφυγικό και τη σκληρή γραμμή στα εργασιακά. Με την πανδημία ακολούθησε ο οχετός των σκληρών αυταρχικών μέτρων: αποκλεισμός στην πρόσβαση των προσφύγων σε άσυλο και, όταν αυτό επιβλήθηκε πλέον και από τις δύο πλευρές του συρματοπλέγματος, γίναμε μάρτυρες της πρώτης επαναπροώθησης προσφύγων με δημόσια παραδοχή – μια κατάφορη παραβίαση του διεθνούς δικαίου από την Κύπρο, όπως το έκανε ήδη η Ελλάδα, η Ιταλία και η Μάλτα.
Εξάλλου, από τα τέλη του 2019 η Κυπριακή κυβέρνηση, η οποία κλυδωνιζόταν από αντιφάσεις και σοβαρά σκάνδαλα, φαινόταν ότι με τον διορισμό του Νίκου Νουρή ως Υπουργού Εσωτερικών, θα στρεφόταν στο «μεταναστευτικό» ως σωσίβιο σωτηρίας. Αυτή η στροφή όμως δεν θα περιοριζόταν πλέον σε ρητορικά σχήματα ακροδεξιού λόγου για ιδεολογική χρήση. Για πρώτη φορά σήμαινε εφαρμογή «νέων» πολιτικών στην πράσινη γραμμή και σκληρών μέτρων στη διέλευση, που άγγιζαν πλέον τις λογικές της «νέας» και της νεοφασιστικής ακροδεξιάς, υιοθετώντας μάλιστα τα βασικά επιχειρήματα της νεοναζιστικής θυγατρικής της Χρυσής Αυγής στην Κύπρο, του ΕΛΑΜ. Τον Νοέμβριο του 2019, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι θα επιβάλει αυστηρότερους ελέγχους στην πράσινη γραμμή, με την τροποποίηση του κώδικα για την εφαρμογή[62]του Κανονισμού του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την πράσινη γραμμή.[63] Χωρίς επίσημη ανακοίνωση αλλά με διαρρεύσεις στον τύπο, είχαν ανακοινωθεί έλεγχοι για όλα τα άτομα που διασχίζουν τα οδοφράγματα, συμπεριλαμβανομένων και των Ελληνοκυπρίων πολιτών της Δημοκρατίας, οι οποίοι μέχρι σήμερα εξαιρούνταν από τέτοιους ελέγχους. Αρχικά προτάθηκε να επεκταθεί η απαγόρευση που ισχύει ήδη για τους αιτούντες άσυλο υπηκόους τρίτων χωρών με άδεια προσωρινής διαμονής να διασχίζουν τα οδοφράγματα στα κατεχόμενα βόρεια εδάφη.[64]Οι αρχικές προτάσεις περιείχαν διατάξεις που υπονομεύουν την πρόσβαση στη διαδικασία ασύλου για αυτούς που διασχίζουν την πράσινη γραμμή. Τη διαφωνία τους για τα νέα μέτρα εξέφρασαν το ΑΚΕΛ, εμπειρογνώμονες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και κινήματα: Τα μέτρα αυτά είναι σαφώς δυσανάλογα, επιβάλλουν παράνομες και ρατσιστικές διακρίσεις και τέθηκαν σε εφαρμογή χωρίς καμία διαβούλευση.[65]
Η παρακαταθήκη από την αυταρχική διαχείριση της πανδημίας διαμορφώνει τη «νέα κανονικότητα», από το πρώτο μέχρι το πέμπτο κύμα. Με τη χρήση του φόβου, του πανικού και της απαισιοδοξίας επιδιώκεται να καταστήσουν τις αυταρχικές λύσεις δήθεν αναπόφευκτες, όπου η έκτακτη ανάγκη μετά την πανδημία να αποτελεί άλλοθι για να καταστέλλονται τα δικαιώματα.[66]Η πανδημία και το lockdown έβαλε τη χώρα στον «γύψο», όπως η χούντα την Ελλάδα – αλλά τώρα ξαναμπαίνουμε στα του Κυπριακού: τα οδοφράγματα δεν μπορούν να μείνουν κλειστά και το Κυπριακό είναι σε συνεχή αλλαγή, όπως και οι κοινωνίες. Επιπρόσθετα, το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο επίκεντρο η πολιτική κάστα του κυβερνά γύρω από τον Αναστασιάδη αντιμετωπίζουν μείζονα κοινωνική και πολιτική αμφισβήτηση μετά τα σκάνδαλα διαφθοράς με την πώληση «χρυσών διαβατήριων» που δημιουργεί νέες αντιφάσεις και πολώσεις στη κοινωνία[67]που εμμέσως, πλην σαφώς επηρεάζουν και το κυπριακό.
Β. Το διάταγμα Νουρή στη Χλώρακα ως φυλετικό καθεστώς εξαίρεσης
Το διάταγμα Νουρή στη Χλώρακα αποτελεί από τα αυταρχικότερα παραδείγματα μιας αυταρχικής διαχείρισης της πανδημικής κρίσης, που αφορά στη αποδημοκρατικοποίηση και τον πολλαπλασιασμό των καθεστώτων εξαίρεσης κατά την πανδημία. Σε μια πρωτοφανή ενέργεια στα κυπριακά χρονικά, ο Υπουργός Εσωτερικών Νουρής εκδίδει διάταγμα για περιορισμό του δικαιώματος ελεύθερης διακίνησης, εγκατάστασης και διαμονής των αιτητών ασύλου.[68]Επιχειρεί να δικαιολογήσει με το διάταγμα την απόφαση του να απαγορεύσει «στους αιτητές διεθνούς προστασίας να διαμένουν εντός των διοικητικών ορίων της Κοινότητας της Χλώρακας» θεωρώντας ότι δικαιούται να επικαλεστεί για «λόγους δημόσιας τάξης και δημοσίου συμφέροντος» που δήθεν «χρήζουν άμεσης αντιμετώπισης» ως εξής:
«Επειδή έχει παρατηρηθεί το φαινόμενο της μαζικής εγκατάστασης αιτητών διεθνούς προστασίας στην κοινότητα της Χλώρακας, και επειδή από τη μαζική αυτή εγκατάσταση έχουν δημιουργηθεί κοινωνικά προβλήματα, ενώ παράλληλα έχει συντελεστεί δημογραφική αλλαγή του πληθυσμού στην εν λόγω κοινότητα».
Κι έτσι ο Υπουργός διατάζει ότι «από την ημερομηνία έναρξης της ισχύος του παρόντος Διατάγματος, απαγορεύεται στους αιτητές διεθνούς προστασίας να διαμένουν εντός των διοικητικών ορίων της Κοινότητας της Χλώρακας» (άρθρο 3).
Πρόκειται για τρεις πρωτοφανείς λόγους που παραβιάζουν την Ευρωπαϊκή Οδηγία στην οποί βασίζεται η νομοθεσία για την υποδοχή των αιτούντων διεθνή προστασία[69] που διασφαλίζει τη «διαμονή και ελευθερία κυκλοφορίας» και ρητά αναφέρει ότι «οι αιτούντες μπορούν να κυκλοφορούν ελεύθερα στο έδαφος του κράτους μέλους υποδοχής ή στην περιοχή την οποία τους ορίζει αυτό το κράτος μέλος». Ενώ παρέχεται η δυνατότητα στα κράτη-μέλη «να αποφασίζουν σχετικά με τη διαμονή του αιτούντος, για λόγους δημόσιου συμφέροντος, δημόσιας τάξης» ή, «όταν είναι αναγκαίο, για την ταχεία επεξεργασία και την αποτελεσματική παρακολούθηση της αίτησής του/της για παροχή διεθνούς προστασίας», εδώ έχουμε κατάφορη παραβίαση και αντιστροφή της όλης λογικής με ρητή απαγόρευση εγκατάστασης σε ολόκληρη την περιοχή.
Έκθεση της ECRE[70] που δημοσιεύτηκε κατά τις διεργασίες προετοιμασίας της σχετικής Ευρωπαϊκής Οδηγίας 2003/9/ΕΚ, σχετικά με τις ελάχιστες απαιτήσεις για την υποδοχή των αιτούντων άσυλο στα κράτη μέλη,[71] σημείωσε ότι οι πολιτικές υποδοχής εκείνη την εποχή ήταν τέτοιες που επέτρεπαν την ελεύθερη διακίνηση των αιτητών ασύλου με ορισμένες εξαιρέσεις:
«Οι περισσότεροι αιτούντες άσυλο έχουν το νόμιμο δικαίωμα να ταξιδεύουν ελεύθερα εντός των εθνικών συνόρων σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ με εξαίρεση τη Γερμανία. Σε ορισμένες πολιτείες, όπως το Ηνωμένο Βασίλειο και η Σουηδία, αυτό το δικαίωμα τίθεται σε ισχύ αμέσως μετά την αξίωση ασύλου, στις Κάτω Χώρες, για παράδειγμα, το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας χορηγείται μετά την πραγματοποίηση των αρχικών ελέγχων και της εγγραφής. Σε ορισμένες πολιτείες οι αιτούντες άσυλο έχουν επιλογές σχετικά με το πού ζουν, σε άλλες πολιτείες η διασπορά έχει γίνει πιο κοινή και ως εκ τούτου ο περιορισμός τίθεται στο δικαίωμα επιλογής του τόπου κατοικίας. Ωστόσο, ορισμένα κράτη εφαρμόζουν πολιτικές διασποράς ενώ επιτρέπουν κάποια ελευθερία να επιλέγουν κατοικία και αυτές οι ελευθερίες θα πρέπει να μεγιστοποιούνται. Ο βαθμός στον οποίο οι αιτούντες άσυλο είναι σε θέση να ασκήσουν την ελευθερία τους να ταξιδεύουν και να επιλέξουν κατοικία επηρεάζεται σαφώς από τη χρηματοδότηση» (ECRE, 2002, 2).
Η ίδια έκθεση αναφέρεται σε 3 κατηγορίες περιορισμών στην ελεύθερη κυκλοφορία που επιβάλλονται από κράτη:
«(1) Νομικοί έλεγχοι στις μετακινήσεις, όπως η αποτροπή των αιτούντων άσυλο να εγκαταλείψουν τη δικαιοδοσία μιας τοπικής αρχής.
(2) Πολιτικές υποδοχής που έχουν ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της κίνησης, π.χ. προγράμματα διασποράς στα οποία οι αιτούντες άσυλο μπορούν να σταλούν σε απομονωμένες τοποθεσίες, δεν προσφέρουν καμία επιλογή καταλύματος και έχουν περιορισμένες ευκαιρίες να φύγουν.
(3) Όρια πρόσβασης σε χρηματοδότηση/χορηγίες. Σε περιπτώσεις όπου οι άποροι αιτούντες άσυλο προσβλέπουν στις κρατικές αρχές για οικονομική υποστήριξη, το επίπεδο της παρεχόμενης βοήθειας και ο τρόπος με τον οποίο καταβάλλεται, μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της ικανότητας ελεύθερης κυκλοφορίας. Οι περιορισμοί στο δικαίωμα εργασίας έχουν παρόμοιο αποτέλεσμα.»
Το Διάταγμα Νουρή αποτελεί λοιπόν «εφεύρεση» νέων λόγων και παράνομη επέκταση του πεδίου εφαρμογής περιοριστικών μέτρων. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά επικίνδυνο προηγούμενο που κατάφορα παραβιάζει τόσο το σύνταγμα και τα θεμελιώδη δικαιώματα, όσο το ευρωπαϊκό δίκαιο. Με τη συνεχή επέκταση και τον πολλαπλασιασμό των «Κυπριακών εξαιρέσεων», παρατηρείται διάβρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του δημοκρατικού κεκτημένου στη χώρα.[72] Εστιάζω στα θεμελιώδη δικαιώματα που πηγάζουν από το Ευρωπαϊκό δίκαιο και το δίκαιο της ΕΣΔΑ που διασφαλίζουν για ελεύθερη μετακίνηση για να καταδείξω ότι πρόκειται για ένα αυταρχικό καθεστώς μέρος μιας ευρύτερης και μακράς διαδικασίας αποδημοκρατικοποίησης, όπως έχω ήδη επισημάνει σε προηγούμενες εργασίες[73] και που φαίνεται να επεκτείνεται επικίνδυνα.
Το ευρωπαϊκό δίκαιο διασφαλίζει ότι «οποιοσδήποτε βρίσκεται νομίμως στο έδαφος ενός Κράτους έχει το δικαίωμα να μετακινείται ελεύθερα εντός του εδάφους αυτού και να επιλέγει ελεύθερα σε αυτό τον τόπο διαμονής του».[74] Μάλιστα ορίζεται και το όλο σκεπτικό για τους οποίους, κατ’ εξαίρεση και υπό ένα σαφώς προσδιορισμένο καθεστώς, επιτρέπονται οι όποιοι περιορισμοί: «Η άσκηση αυτών των δικαιωμάτων δεν υπόκειται σε άλλους περιορισμούς εκτός εκείνων που, προβλεπόμενοι από το νόμο, συνιστούν αναγκαία μέτρα, σε μια δημοκρατική κοινωνία, για την εθνική και δημόσια ασφάλεια, τη διατήρηση της δημόσιας τάξης, την πρόληψη ποινικών παραβάσεων, την προστασία της υγείας ή της ηθικής, ή την προστασία των δικαιωμάτων και ελευθεριών των τρίτων.[75]
Ο δε Χάρτης για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα προστατεύει την ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής με το άρθρο 45:
«1. Κάθε πολίτης της Ένωσης έχει δικαίωμα να κυκλοφορεί και να διαμένει ελεύθερα στο έδαφος των κρατών μελών.
2. Η ελευθερία κυκλοφορίας και διαμονής μπορεί να χορηγείται, σύμφωνα με τις Συνθήκες, στους υπηκόους των τρίτων χωρών που διαμένουν νομίμως στο έδαφος κράτους μέλους.»
Πρώτο, θεωρώ ότι η δικαιολόγηση των περιορισμών αυτών υπονομεύουν τις γενικές αρχές όπου δύνανται τα κράτη να επιβληθούν «σε καθορισμένες περιοχές, να υπόκεινται σε περιορισμούς οι οποίοι, προβλεπόμενοι από το νόμο, δικαιολογούνται από το δημόσιο συμφέρον σε μια δημοκρατική κοινωνία».[76] Οι λέξεις κλειδιά είναι «δικαιολογούνται», «δημόσιο συμφέρον» και «μια δημοκρατική κοινωνία».
Δεύτερο, ο όποιοι περιορισμοί της αρχής τη ελεύθερης διακίνησης υπόκεινται επίσης τις γενικές αρχές της ελεύθερης διακίνησης στην ΕΕ,[77] των όρων επίκλησης και εφαρμογής της αναγκαιότητας για λόγους δημοσίου συμφέροντος όπου επηρεάζεται η αρχή, δηλαδή πρέπει το μέτρο να είναι απολύτως αναγκαίο, να εφαρμόζεται με βάση τον νόμο και να είναι αποδεκτό σε μια δημοκρατική κοινωνία πρέπει να συμμορφώνεται με την αρχή της αναλογικότητας. Σε περιπτώσεις περιορισμού λοιπόν της ελεύθερης διακίνησης τα μέτρα που λαμβάνονται για λόγους δημόσιας τάξης ή δημόσιας ασφάλειας συμμορφώνονται με την αρχή της αναλογικότητας και βασίζονται αποκλειστικά στην προσωπική συμπεριφορά του συγκεκριμένου ατόμου. Στις περιπτώσεις αυτές, οι προηγούμενες ποινικές καταδίκες δεν αποτελούν από μόνες τους λόγους για τη λήψη τέτοιων μέτρων. Η προσωπική συμπεριφορά του συγκεκριμένου ατόμου πρέπει να αντιπροσωπεύει μια πραγματική, παρούσα και αρκετά σοβαρή απειλή που πλήττει ένα από τα θεμελιώδη συμφέροντα της κοινωνίας. Δεν γίνονται αποδεκτές οι αιτιολογήσεις που είναι απομονωμένες από τα στοιχεία της υπόθεσης ή που βασίζονται σε εκτιμήσεις γενικής πρόληψης.[78]
Τρίτον, δε μπορεί η εφαρμογή μέτρων να οδηγεί σε φυλετικές ή εθνοτικές διακρίσεις, άμεσες ή έμμεσες, όπως προνοείται από το Χάρτη για τα θεμελιώδη δικαιώματα (άρθρο 21) ή υπονομεύει άλλες πρόνοιες του Χάρτη. Η αναφορά σε «δημογραφική» αλλοίωση της περιοχής παραπέμπει ευθέως σε φυλετικάκριτήρια για τον πληθυσμό και παραβιάζει τις βασικές αρχές δικαίου που συμπαρασύρει σε παρανομία το διάταγμα αυτό. Πρόκειται για νεοφανή λόγο που εξωθείκαι επιβραβεύει όσους ντόπιους «εξεγείρονται» για ρατσιστικούς λόγους, ενάντια στην εγκατάσταση αιτητών ασύλου και προσφύγων στις περιοχές όπου διαμένουν. Δια διατάγματος ο Υπουργός αποδέχεται, επιβραβεύει και νομιμοποιεί περιοχές όπου επικρατεί ο ρατσισμός και η μισαλλοδοξία με τη δημιουργία φυλετικών δήμων που τους παρέχει καθεστώς εξαίρεσης για φυλετικούς λόγους όπως η δήθεν «δημογραφική αλλοίωση». Παραπέμπει στις απαγορευμένες κι απαράδεκτες φυλετικές απαγορεύσεις στη Νότια Αφρική που εφάρμοσε τους λεγόμενους «Pass-laws».
Το βασικό λοιπόν συμπέρασμα είναι ότι τα πανδημικά καθεστώτα εξαίρεσης που συναρθρώνεται με τα μεταναστευτικά καθεστώτα εξαίρεσης. Ποια πρέπει να είναι η απάντηση της Αριστερά;
Για μια δημοκρατική λύση αλληλεγγύης: Από την περιθωριοποίηση στην ένταξη των μεταναστών και προσφύγων
Το 1999 όταν είδαν το φως της δημοσιότητας τα πρώτα επιστημονικά κείμενα περί μετανάστευσης στη χώρα μας,[79]λίγοι πίστευαν ότι το ζήτημα τούτο θα γινόταν το κορυφαίο ζήτημα, όχι μόνο για την Κύπρο, αλλά για την Ευρώπη και τον κόσμο. Αναφερόμαστε στο ευρύτερο ζήτημα της μετανάστευσης, ακριβώς για να τονίσουμε πως το όλο ζήτημα της μετακίνησης πληθυσμών, είτε εθελούσια, είτε για οικονομικούς ή άλλους προσωπικούς, οικογενειακούς, γούστου ή ελευθεριακούς λόγους, είτε λόγω βίαιου εξαναγκασμού, προκαλεί αναταραχή ή ταρακούνημα. Ο Νίκος Παπαστεργιάδης το χαρακτήρισε ως «turbulence» δηλαδή αυτή η ενοχλητική αναταραχή και ο φόβος που αισθανόμαστε όταν το αεροπλάνο βρει κενά αέρος.[80]
Πριν από ένα τέταρτο του αιώνα, όσοι ασχολούνταν με το ζήτημα ευρύτερα της μετανάστευσης στην Ελλάδα, την Κύπρο και την Ευρώπη, και ειδικά με το προσφυγικό, πολλά από αυτά που βλέπουμε σήμερα ήταν ήδη εκεί. Πρόκειται για τάσεις, αντιλήψεις, στρεβλές προσεγγίσεις, όπως ο αντιμεταναστευτικός λόγος, οι εσφαλμένες υποθέσεις περί «ψευδο-προσφύγων», τόσο στην Κύπρο, η οποία τότε δεν διέθετε καν υπηρεσία ασύλου, όσο και στην Ευρώπη. Οι περιοριστικές και κατασταλτικές πολιτικές και τάσεις, ο ακροδεξιός ξενοφοβικός λόγος που έσπερνε δυσπιστία κι αμφισβήτηση αν έπρεπε να τύχουν διεθνούς προστασίας «αυτοί», «οι άλλοι» ήταν εκεί. Εντούτοις, δεν αμφισβητείτο αν θα έπρεπε να παρέχεται διεθνής προστασία από το κράτος: κάθε κράτος που σεβόταν τον εαυτό του ως δημοκρατικό κράτος δικαίου δεν αμφισβητούσε αν θα έπρεπε να παρέχει δικαίωμα στο άσυλο.
Τα πράγματα επιδεινώθηκαν μετά την 11ηΣεπτεμβρίου 2001. Σήμερα αυτό αμφισβητείται από τη νέα ακροδεξιά όπως αμφισβητείται και το μεγαλύτερο εγχείρημα, αυτό της πολυπολιτισμικής κοινωνίας και τα μέτρα ένταξης. Πότε εμφανίζεται τούτο; Τη στιγμή όπου ήδη έχουν συντελεστεί ριζικές αλλαγές, ιστορικές κοινωνικές μεταβολές, ως αποτέλεσμα της παρουσίας, της εργασίας και της συν-διαμόρφωσης των κοινωνιών που ζούμε σήμερα, λόγω ακριβώς της μετανάστευσης. Ζούμε την εποχή μετά τη μετανάστευση, όχι απλώς την εποχή της μετανάστευσης. Eίμαστε όλοι δημιούργημα της κοινής μεταναστευτικής μας εμπειρίας. Μπορούν Κύπριοι, Έλληνες, Τούρκοι, Ιταλοί και Ισπανοί να μιλούν για τρίτης και τέταρτης γενεάς μετανάστες, όπου οι παππούδες και η γιαγιάδες τους έφυγαν ως μετανάστες στη Βρετανία, την Αμερική, την Αυστραλία. Εξού και ως κοινωνίες του Μεσογειακού Νότου βιώσαμε τις μετακινήσεις των γονιών μου από και προς την Κύπρο, ενώ πολλοί από μας εγκατασταθήκαμε και ριζώσαμε ξανά στην Κύπρο πριν 20 ή 30 χρόνια. Ωστόσο, όσο συναρπαστική κι αν είναι τους καθενός η προσωπική του ιστορία, ελάχιστα μας λέει σε σχέση με το ολικό βάθος και το εύρος της συντελεσθείσας κοινωνικής μεταβολής από τις γενεές που βίωσαν τη μετανάστευση, είτε ως αποδήμηση από, είτε ως παλινόστηση. Σήμερα ωστόσο βιώνουμε το μεγαλύτερο αριθμό παγκοσμίων των βίαιων μετακινήσεων πληθυσμών.
Ζούμε επομένως σήμερα όχι απλώς την εποχή της μετανάστευσης αλλά την εποχή μετά τη μετανάστευση. Ωστόσο, σήμερα βιώνουμε ακόμα σφοδρότερο κύμα βίας, που εξωθεί, που εξαναγκάζει μάζες να μετακινηθούν. Αν ο μεγάλος ιστορικός Έρικ Χόμπσμπαουμ ονόμασε τον 20οαιώνα ως την «εποχή των άκρων και μεγάλων πολέμων»,[81]ο 21ος είναι ο αιώνας της ακόμα πιο ακραίας βίας και πολέμων, όσο είναι και ο αιώνας των βίαιων και ραγδαίων μετακινήσεων πληθυσμών.
Παγκόσμιο Σύμφωνο του ΟΗΕ (2018) θέτει το όλο πλαίσιο. Ωστόσο, αντί να υποχρεώνουν τα κράτη να εφαρμόζουν τα θεμελιώδη δικαιώματα έχουμε ανάπτυξη του λεγόμενου «μαλακού δίκαιου» που δεν είναι δυστυχώς δεσμευτικό. Το Παγκόσμιο Σύμφωνο του ΟΗΕ μιλά για «ασφαλή, τακτική και τακτική μετανάστευση» προτείνει:
· «όραμα 360 μοιρών για τη διεθνή μετανάστευση»
· Αναγνωρίζει την ανάγκη για «μια ολοκληρωμένη προσέγγιση» που «μεγιστοποιεί τα συνολικά οφέλη της μετανάστευσης, αντιμετωπίζοντας ταυτόχρονα τους κινδύνους και τις προκλήσεις για τα άτομα και τις κοινότητες με αυτό».
Για τη Κύπρο το μείζον ζήτημα της ένταξης των προσφύγων στην κοινωνία. Κι όταν μιλούμε για ένταξη εννοούμε την ισότιμη συμμετοχή, ουσιαστικά πρόσβαση σε όλα όσα μας κάνουν να αισθανόμαστε ότι ανήκουμε, δηλαδή την απόλαυση των δικαιωμάτων, απολαβών κι ωφελημάτων, αλλά και την αποδοχή κι αναγνώριση στην κοινωνία. Αυτό αναφέρεται ως η «συναίσθηση του ανήκειν» - είμαστε ένα ως άτομα και ως συλλογικότητα στη συνδιαμόρφωση της κοινωνίας της χώρας κι έχουμε συναίσθηση της «κοινής μοίρας». Με άλλα λόγια «επιμερισμός του αισθητού».[82] Κι όμως στην εποχή της ριζικής διαφωνίας ή διχογνωμίας περί μετανάστευσης.[83]
Εδώ έχουμε ορισμένους άξονες πολιτικής, όπου αναπτύχθηκαν ως δείκτες για ένταξη μεταναστών πόσο ενταγμένοι είναι οι πρόσφυγες, ως μια ειδική κατηγορία μεταναστών. Η ένταξη προϋποθέτει μια μακρά διαδικασία και μια διεργασία που ξεκινά από τη στιγμή της άφιξης και συνεχίζει σε όλη τη διάρκεια της κοινωνικής ζωής. Υπάρχουν οι δείκτες για μέτρηση βασικών αξόνων κοινωνικής ζωής, καθώς έχουν αναπτυχθεί συγκεκριμένα εργαλεία για οριοθέτηση της εφαρμογής πολιτικών. Αυτό περιλαμβάνει 7 άξονες ως συγκριτικούς δείκτες της ένταξης τους σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες και άλλες με μακρά μεταναστατευτική εμπειρία:
· Πρόσβαση & κινητικότητα στην εργασία
· Οικογενειακή επανένωση
· Εκπαίδευση
· Συμμετοχή στα κοινά
· Δικαίωμα Μακροπρόθεσμης παραμονής
· Πρόσβαση στην ιθαγένεια
· Πολιτικό/θεσμικό πλαίσιο καταπολέμησης Διακρίσεων
Κόντρα στους μύθους περί «παράδεισου» για τους μετανάστες και πρόσφυγες στη χώρα μας, στη συγκεκριμένη έρευνα για όλους του μετανάστες η Κύπρος και η Ελλάδα είναι στις χαμηλότερες βαθμίδες. Όσον αφορά ειδικά στους πρόσφυγες η κατάσταση δεν είναι και πολύ καλύτερη. Η δε Τουρκία βρίσκεται σε καλύτερη θέση, και από τις δύο χώρες.
[Χάρτης MIPEX https://www.mipex.eu/cyprus ]
Από το 2013, με επίκληση τη κρίση, ανεστάλη η πρώτη δέσμη μέτρων για την ένταξη των μεταναστών 2010- 2012. Αναπαράγεται η αρνητική ρητορική στο πολιτικό και δημόσιο λόγο, συμπεριλαμβανομένης της αρνητικής απεικόνισης των προσφύγων στα μέσα ενημέρωσης, τα οποία ενισχύουν τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις κατά των προσφύγων.[84]Μετά από τις επικρίσεις, η κυβέρνηση έχει καταρτίσει ένα νέο σχέδιο δράσης για την ένταξη αλλά ακόμα καν να υιοθετηθεί.
Το ζήτημα λοιπόν της ένταξης των μεταναστών προβάλλει ως μείζον διακύβευμα. Χωρίς την ένταξη τους απειλείται ο δημοκρατικός ιστός της Κυπριακής κοινωνίας, εφόσον το πολυπολιτισμικό στοιχείο αποτελεί βασικό συστατικό του πυρήνα της κυπριακής κοινωνίας και οικονομίας. Το ζήτημα τούτο αποκτά μεγαλύτερη σημασία σήμερα.
Σήμερα περισσότερο από ποτέ χρειαζόμαστε την ώθηση που να μας επιτρέπει να δούμε τον κόσμο μέσα από την προοπτική του. Εδώ είναι ο Γκράμσι ανοίγει δρόμους στην πολιτική επιστήμη, αλλά και την ίδια πολιτική, όταν αναζητεί τον ρόλο του πολιτικού ως εκφραστή και αρθρωτή ενός ανώτερου, καλύτερου κόσμου από την οπτική των υποτελών τάξεων σε σχέση με την ανάλυση των συσχετισμών δύναμης ανάμεσα στο «πως είναι κόσμος» και στο «πως πρέπει να είναι». [85]
Έτσι κι εμείς σήμερα, από εδώ που στεκόμαστε στην ανατολική Μεσόγειο, οφείλουμε αναπτύξουμε μια στρατηγική που μας ενώνειμε τον κόσμο πιστοί στην υπόσχεση, κόντρα στην απαισιοδοξία, μαθαίνοντας από τον Γκράμσι μπορούμε και πρέπει σκεφτούμε στρατηγικά μεθόδους επαναστατικής αισιοδοξίας της διάνοιας, δηλαδή με στρατηγική σκέψη-και-δράση, καταφέρνοντας έτσι να υπερβούμε την αντίφαση που διχοτομεί τη απαισιοδοξία της διάνοιας-σκέψης από την αισιοδοξία της βούλησης που θα αλλάξει τον κόσμο στον 21ον αιώνα.
[2] Μια περιεκτική πρώτη προσπάθεια για αποτίμησης του Γκραμσικού εργου στην εποχή μας έγινε με την ανακοίνωση μου θέμα, «Ο Γκράμσι στην ανατολική Μεσόγειο: (Ξανά) Ενάντια στην απαισιοδοξία στην πανδημική εποχή», στη συζήτηση που οργάνωσε το ΙΝΕΠ με τίτλο «Ο Antonio Gramsci στη (μετα)νεωτερική κοινωνία», 15 Δεκεμβρίου 2021, Δημοτικό Μουσεία Χαρακτικής Χαμπή, Λευκωσία, https://fb.watch/aGdV9admlD/
[4] Αφιερωμένο στον Αντόνιο Γκράμσι και στον Αντρέα Τριμικλινιώτη έχουν την ίδια μέρα γενεθλίων 22 Ιανουαρίου. Και οι δύο με έμαθαν γράμματα.
[5] Robert Boyer (2021) Οι καπιταλισμοί στην δίνη της πανδημίας, Πόλις.
[6] Γκιουσέπε Φιόρι (1977) Γκράμσι, Η ζωή ενός επαναστάτη, σελ. 265.
[7] Ενίσταμαι όμως στο χαρακτηρισμό της παρούσας κοινωνίας ως «μετανεωτερική κοινωνία», προτιμώντας να μιλώ για ύστερο καπιταλισμό.
[8] Δανεισμένο από τον Stuart Hall που δημοσιεύτηκε αρχικά το 1987, βλ. Stuart Hall “Gramsci and Us”, στο Thatcherism and the Crisis of the Left, The hard road to renewal, second impression, Verso 1990, σελ. 164.
[9] Γι’ αυτό και είναι ιδιαίτερα οξυδερκείς και πρωτοπόρες οι αναλύσεις του Stuart Hall για την εποχή αυτή, έστω κι αν οι «πολιτιστική στροφή» και οι «μεταδομικές», «μεταμαρξιστικές» και «μεταμοντέρνες» προσεγγίσεις πλέον ξέφυγαν από το βασικό επαναστατικό πρόταγμα στο οποίο ο Γκράμσι ήταν πιστός μέχρι τέλους και μέσα σε αυτό πνεύμα πρέπει να διαβαστεί και το έργο του. Όπως επίσης προβληματική και ανούσια είναι η προηγούμενη απόπειρα να αντιπαρατίθεται με τον Λένιν, όπως επιχείρησαν οι δεξιόστροφοι ευρωκομμουνιστές κατά τη δεκαετία του 1960 και 1970.
[10] Ο Τολιάτι το κάνει για να δικαιολογήσει την συναινετική του πολιτική, ενώ αργότερα ο Μπερλίγκουερ για δικαιολογήσει τον λεγόμενο «ιστορικό συμβιβασμό».
[11] Ο Σαντιάγο Καρίγιο στην Ισπανία κι άλλοι ευρωκομουνιστές επικαλούνται τον Γκράμσι, αλλά υπάρχει και η αριστερή απάντηση ότι έγινε υφαρπαγή του από αυτούς βλ. Πέρι Άντερσον, Οι Αντινομίες του Αντόνιο Γκράμσι, RED MARKS, 2017.
[12] Πχ Πάσχος Μανδραβέλης «Ατομική και κοινωνική ευθύνη», Καθημερινή, 18.08.2020.
[13] Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, Lawrence and Wishart, 1971, σελ. 276.
[14] Βλ. Donald Sassoon, (2021) Morbid Symptoms, Anatomy of a World in crisis, Verso, London.
[15]Donald Sassoon, (2021) Morbid Symptoms, Anatomy of a World in crisis, Verso, London.
[16] Επιχείρησα μια πρώτη καταγραφή σε σχέση με τη καταβαράθρωση των δικαιωμάτων μετά το πρώτο πανδημικό κύμα, βλ. Τριμικλινιώτης, Ν. (2020) «Η πανδημία, τα δικαιώματα και η έκτακτη ανάγκη: Ενάντια στην απαισιοδοξία», Διάλογος, 6/6, https://dialogos.com.cy/i-pandimia-ta-dikaiomata-kai-i-ektakti-anagki-enantia-stin-apaisiodoxia/ . Η παραπομπή στον Γκράμσι είναι εμφανής στο κείμενο του, A. Gramsci “Against Pessimism”, 213-217.
[17]Μια βασική Πουλαντζική έννοια, από την οποία ο Χωλ αντλεί για να μιλήσει για την οργανική κρίση της δεκαετία στα τέλη του 1970 και αρχές 1980, δηλαδή την περίοδο που επιβλήθηκε ο νεοφιλελευθερισμό στην Ευρώπη και βόρειο Αμερική, βλ. Πουλαντζάς, Ν. (1991) Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, Θεμέλιο.
[18] Stuart Hall, Chas Critcher, Tony Jefferson, John Clarke, Brian Roberts (2013/1978) Policing the Crisis, Mugging, the State and Law and Order, (2nd Edition) Routledge.
[19] Στο βιβλίο μου με τίτλο Η Διαφωνία για τη Μετανάστευση και το Προσφυγικό, Σύνορα, Ασφάλεια και Λιτότητα στην ΕυρώπηΘεωρώ (Migration and the Refugee Dissensus in Europe Borders, Security and Austerity, Routledge 2020) ανέπτυξα τα ζητήματα στην περίοδο προ της πανδημίας. Η πανδημική κρίση έχει εντείνει και οξύνει τα φαινόμενα αυτά και πολλαπλασιάσει τα καθεστώτα εξαιρέσεις.
[20]Hein de Haas, Stephen Castles and Mark J. Miller (2020) The Age of Migration, International Population Movements in the Modern World, 6th Edition, Macmillan.
[21]Massey, Douglas, et al., “Theories of International Migration: A Review and
Appraisal”, Population and Development Review, 19(3),1993: 431-466.
[22]Mezzadra, Sandro. 2011. “The Gaze of Autonomy: Capitalism, Migration, and Social Struggles.” In The Contested Politics of Mobility: Borderzones and Irregularity, edited by Squire, Vicki, 121–42. London: Routledge και Papadopoulos, Dimitris, Niamh Stephenson & Vassilis Tsianos (2008) Escape Routes: Control and
Subversion in the Twenty-first Century. London: Pluto Press.
[24] Παύλου Μ., Χριστόπουλος Δ.(επιμ.), Η Ελλάδα της Μετανάστευσης, Εκδόσεις ΚΕΜΟ, 2004. (εκδ. Κριτική, 2004)
[25] Vassilis S. Tsianos, (2018) Prolegomena zu einer Soziologie der postmigrantischen Gesellschaft (Προγεγεμένα σε μια κοινωνιολογία της κοινωνίας μετά τη μετανάστευσης), https://www.academia.edu/37925769/Prolegomena_zu_einer_Soziologie_der_postmigrantischen_Gesellschaftκαι Vassilis S. Tsianos, Juliane Karakayali (2014) Rassismus und Repräsentationspolitik in der postmigrantischen Gesellschaft, https://www.bpb.de/apuz/180863/repraesentationspolitik-in-der-postmigrantischen-gesellschaft?p=all
[27] Balarajan, Meera, Cameron, Geoffrey, Goldin, Ian, (2013) Αυτοί δεν είναι σαν εμάς, Το παρελθόν και το μέλλον της μετανάστευσης, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
[28] Καψάλης, Α. (2018) Μετανάστες εργάτες στην Ελλάδα, Εργασιακές σχέσεις και μεταναστευτική πολιτική στην εποχή των μνημονίων, εκδόσεις Τόπος.
[29] Βλ. Αφιέρωμα του περιοδικού για την μετανάστευση στη Κύπρο The Cyprus Review, Special Issue on Migration, Racism and Multiculturalism, Volume 20: 2 Fall 2008, http://www.unic.ac.cy/wp-content/uploads/cyreview_2008_-_vol_20_no_2.pdf και Νίκος Τριμικλινιώτης (2020) Η Κύπρος ως νέο προσφυγικό «hotspot» της Ευρώπης, Προκλήσεις για μια διαιρεμένη χώρα, Friedrich-Ebert-Stiftung, https://www.fes-athens.org/gr/de/nikos-trimikliniotis-i-kypros-os-neo-prosfygiko-hotspot-tis-eyropis/
[30] Κατ’ ακρίβεια υπολογίζεται από το 1995 μέχρι 2004 η συνεισφορά στη μεγέθυνσης της κυπριακής οικονομίας ήταν στο 54%, βλ. Μιχάλης Μιχαήλ, Κώστας Χατζηγιάννης, Μάριος Στεφανίδης, Λούης Χριστοφίδης, Σωφρόνης Κληρίδης (2005) «ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΕΡΓΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ», ∆οκίµια Οικονοµικής Πολιτικής Αρ. 10-05 ∆εκέµβριος 2005, https://www.ucy.ac.cy/erc/documents/DOP10-05.pdf
[31]Maya Goodfellow (2019) Hostile Environment: How Immigrants Became Scapegoats, Verso Press καιTrimikliniotis, N. (2020) Migration and Refugee Dissensus in Europe: Borders, Insecurity and Austerity, Routledge.
[32] Trimikliniotis, N. (2021) «Η νέα Κανονικότητα μετά την Πανδημία Covid-19 και το Μέλλον που Διαρκεί: Ανισότητες και Κοινωνική μεταβολή», ΕΤΗΣΙΑ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Ιστορίας, Κοινωνίας και Πολιτικής, 2021, Έκδοση Ινστιτούτου Ερευνών Προμηθέας, ISSN 2421-7700
[33] Sitas, et al (2015).
[35]ECRE (2020) RECEPTION AND IDENTIFICATION PROCEDURE, Greece, AIDA Report, https://asylumineurope.org/reports/country/greece/asylum-procedure/access-procedure-and-registration/reception-and-identification-procedure/
[36]S. COHEN, (2020/1975) Folk devils and moral panics: The creation of the Mods and Rockers, London-New York: Routledge, 3rd edn., 2002 [1972],
[37]Stuart Hall, Chas Critcher, Tony Jefferson, John Clarke, Brian Roberts (2013/1978) Policing the Crisis, Mugging, the State and Law and Order, (2nd Edition) Routledge.
[38] Το άρθρο 21.1 του Συντάγματος της Κυπριακής Δημοκρατίας (ΣτΚΔ) διασφαλίζει ότι «έκαστος έχει το δικαίωμα του συνέρχεσθαι ειρηνικώς». Επίσης, το δικαίωμα αυτό συνδέεται άρρηκτα με το δικαίωμα της ελευθερίας έκφρασης (άρθρα 19 ΣτΚΔ, 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και 11 του Χάρτης για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα (ΧΘΔ). Οι επιτρεπόμενοι περιορισμοί που απαριθμούνται στο 21. και επιβάλλουν ότι «ουδείς άλλος περιορισμός επιβάλλεται επί της ασκήσεως των δικαιωμάτων» εκτός από αυτούς που ρητώς καθορίζονται από τον νόμου και οφείλουν είναι «απολύτως αναγκαίοι» «μόνον προς το συμφέρον της ασφαλείας της Δημοκρατίας ή της συνταγματικής τάξεως ή της δημοσίας ασφαλείας ή της δημοσίας τάξεως ή της δημοσίας υγείας». Η βασική αρχή είναι αυτή που προνοείται από την ΕΣΔΑ, τόσο για τη ρύθμιση τους δια νόμο, όσο για το απόλυτο της αναγκαιότητας τους «σε μια δημοκρατική κοινωνία».
[39] Διασφαλίζεται επίσης από άρθρο 12 του ΧΘΔ, όπως τα αντίστοιχα άρθρα δηλαδή το άρθρο 11 της ΕΣΔΑ σε πανευρωπαϊκό επίπεδο και το άρθρο 21 του ΣτΚΔ.
[40] Ο Gabriel Toggenburg αναφέρεται στον όρο αυτό ως “shrinking civil space”, βλ. Gabriel Toggenburg «The 12th of all EU-r rights: freedom of assembly and how the Charter contributes», 18/8/2020, https://beta.eurac.edu/en/blogs/eureka/the-12th-of-all-eu-r-rights-freedom-of-assembly-and-how-the-charter-contributes#_ftn3
[41]FRA(2018) Civil society space: Views of organisations, Conference paper Contribution to the fourth Annual Colloquium on Fundamental Rights, Οργανισμός για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα της ΕΕ November 2018,
https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2018-ec-colloquium-paper-civil-society-space_en.pdf
[42]Βλέπε Ν. Τριμικλινιώτης (2020), Migration and the Refugee Dissensus in Europe, Borders, Security and Austerity (Μετανάστευση και Διαφωνία στην Ευρώπη: Σύνορα, Ασφάλεια και Λιτότητα), London: Routledge.
[43] Βλ. A. Sitas, S. Damodaran, W. Keim, N. Trimikliniotis, Gauging Deviance: Capitalist modernity, deviance and human progress (2016).
[44]Βλ. Jacques Rancière Dissensus (Continuum books, 2010) σελ. 36-37: «Thesis 7 Politics stands in distinct opposition to the police. The police is distribution of the sensible (partage du sensible) whose principle is the absence of void and of supplement».
[45] Βλ. Stuart Hall, «Δημοκρατία, παγκοσμιοποίηση, και διαφορά», Η Απραγματοποίητη Δημοκρατία, σελ. 30.
[46]Ο Mezzadra αντλώντας από την σκέψη του Rancière και τηBonnie Honig, επεκτείνει το όλο σκεπτικό στην οπτική της αυτονομίας της μετανάστευσης.: «This re-opens the movement of democracy beyond its institutional configuration, moving towards its deepening and requalification in terms that are both intensive and extensive (thus moving beyond the borders of the nation state», Mezzandra, S. The Gaze of Autonomy. Capitalism, Migration and Social Struggles.
[47]Angela Davis (2020), “This moment holds possibilities for change we have never before experienced”, https://www.youtube.com/watch?v=i3TU3QaarQE&feature=youtu.be&fbclid=IwAR2JayGPEAEz3Xxrb0YaoR2t3_kiwO-PMsJyAIQsrz4sBTQLYktEpblO2Xw#BlackLivesMatter, 10/6.
[48] Wallerstein, I. (2005), Η Παρακμή της Αμερικανικής ισχύος: Οι ΗΠΑ σε ένα χαοτικό κόσμο,
εκδ. Εξάντας, Αθήνα. 17 Mathews, J. T. (2015), “What Foreign Policy for the US?”, The New York Review of Books, Vol. LXII, No. 14, Sept. 24-Oct. 7, 2015: 43-45. 18 Lynch, M. (2015), “Obama and the Middle East. Rightsizing the US Role”, Foreign Affairs, Vol. 94, no. 5, Sept.-Oct.: 18-27.
[49] Jake Sullivan (2018) «Ο κόσμος μετά τον Τραμπ, Πως μπορεί να αντέξει το σύστημα», Foreign Affairs, Hellenic Edition, Οκτ.-Νοέμβριος 2018, σελ. 133-151.
[50] Yascha Mounk & Roberto Stefan Foa (2018) «Το τέλος του δημοκρατικού αγώνα, Η παγκόσμια άνοδος του αυταρχισμού», Foreign Affairs, Hellenic Edition, Οκτ.-Νοέμβριος 2018, σελ. 22-36.
[51] Βλ. Ν. Τριμικλινιώτης (2017), «Το πρόταγμα της επανένωσης της Κύπρου. Μια ταξική και γεωπολιτική ανάλυση μιας φθίνουσας δυνατότητας», Θέσεις τ.140, Ιούλιος-Σεπτέμβριος.
[52] Editorial (2020), «Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης και η κρατική φαντασίωση μιας αδύνατης αποτροπής», Θέσεις, τ. 151, περίοδος: Απρίλιος - Ιούνιος.
[53] Gregoire Chamayou (2013), Ανθρωποκυνηγητό: Ιστορία και φιλοσοφία της κυνηγετικής εξουσίας, εκδ. ΑΛΛΟΤΡΟΠΟ.
[54] Λάμπρος Γ. Καούλλας (2020), «Υβριδικός πόλεμος και “αστυφυλακοποίηση της στρατηγικής” - Πώς οι Κύπριοι αστυνομικοί στον Έβρο ασφαλίζουν τα σύνορα Ελλάδας και Ευρώπης», Η Σημερινή, 22/3. https://simerini.sigmalive.com/article/2020/3/22/ubridikos-polemos-kai-astuphulakopoiese-tes-strategikes/
[55]Καούλλας (2020), όπ.π.
[57] Εξάλλου ο όρος Geopolitik εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1905 στη Γερμανία, όταν μεταφράστηκε ένα από τα άρθρα του Kjellén. Κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, το βιβλίο του Kjellén, Staten som livsform (1916), μεταφράστηκε σχεδόν αμέσως στα Γερμανικά ως Der Staat als Lebensform (1917) και συνέβαλε αποφασιστικά στη διάδοση του όρου Geopolitik, ο οποίος σύντομα εισήλθε στη γερμανική λαϊκή γλώσσα, Pascal Venier (2010), “Main Theoretical Currents in Geopolitical Thought in the Twentieth Century”, L’Espace Politique, Revue en ligne de géographie politique et de géopolitique, 12 | 2010-3, https://journals.openedition.org/espacepolitique/1714?lang=en
[59] Trimikliniotis, N. "Migration and free Movement of Workers: EU Law, Crisis and the Cypriot States of Exception." Laws 2, no. 4: 440-468, 2013.
[60] Δ. Παλμύρης (2019), «Aντιπροσφυγικές εξαγγελίες με πολλά ερωτηματικά», Χαραυγή, 3/2.
[61] Β. Ζήνωνος (2020), «Όταν αντιμετωπίζεις τον μετανάστη ως πρόβλημα και όχι ως άνθρωπο», Φιλελεύθερος, 3/1.
[62] Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου της 27/11/2019.
[63] Ρυθμίζεται από τον Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 866/2004 του Συμβουλίου της 29ηςΑπριλίου 2004 για το καθεστώς βάσει του άρθρου 2 του πρωτοκόλλου αριθ. 10 της πράξης προσχώρησης (ΕΕ L 206 της 9/6/2004: 128). Βλέπε Ν. Τριμικλινιώτης (2013), Report on the Free Movement of Workers in Cyprus in 2012-2013, Εθνική Έκθεση Εμπειρογνωμόνων για το Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Ελεύθερη Κίνηση Εργαζομένων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, συντονισμένη από το Κέντρο Μετανάστευσης του Πανεπιστημίου του Nijmegen, υπό την εποπτεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, διαθέσιμη στη διεύθυνση http://works.bepress.com/nicos_trimikliniotis/41/.
[64] KISA (2019), «Παραβίαση του κανονισμού της ΕΕ η απόφαση του Υπουργικού για τον κώδικα της πράσινης γραμμής», 30/11. Από το 2014 απαγορεύεται στους αιτούντες άσυλο να διέλθουν τα οδοφράγματα, το οποίο συνιστά παράνομη δυσμενή διάκριση στην ελεύθερη διακίνηση.
[66]Νίκος Τριμικλινιώτης (2020), «Η πανδημία, τα δικαιώματα και η έκτακτη ανάγκη: Ενάντια στην απαισιοδοξία», Διάλογος, 6/6, https://dialogos.com.cy/i-pandimia-ta-dikaiomata-kai-i-ektakti-anagki-enantia-stin-apaisiodoxia/ και Νίκος Τριμικλινιώτης (2020) “Covid, re-racialisation of migrants and the ‘refugee crisis’”, Lavalette, M. Ioakimidis,cV. and Ferguson, I. (eds.) Social Work and the Covid19 Pandemic, Bristol University Policy Press.
[67] Νίκος Τριμικλινιώτης (2020) «Η ιθαγένεια στο σφυρί: μια αδιανόητη απειλή για το κράτος δικαίου, τη δημοκρατία και την ευρωπαϊκή πολιτότητα», Θέσεις, Τεύχος 153, περίοδος: Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2020.
[68] Διάταγμα δυνάμει του άρθρου 9Ε(1)(α)(ii) των ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΝΟΜΟΙ ΤΟΥ 2000 ΕΩΣ 2020, Ε.Ε. Παρ. ΙΙΙ(Ι) Κ.Δ.Π. 583/2020 Αρ. 5415, 11.12.2020, Αριθμός 583, Αριθμός 5415, Επίσημη Εφημερίδα της Κυπριακής Δημοκρατίας, Παρασκευή, 11 Δεκεμβρίου 2020, 3269, Κ.Δ.Π. 582/2020.
[76] Τέταρτο Πρωτόκολλο, άρθρο 2.3.
[77] P. Minderhoud and N. Trimikliniotis (ed.) (2009) Rethinking the Free Movement of Workers: The European Challenges Ahead, Nijmegen, Wolf Legal Publishers.
[78] ελεύθερης διακίνησης
[79] Trimikliniotis, N. (1999) “Racism and New Migration to Cyprus: The Racialisation of Migrant Workers”, Floya Anthias, Gabriella Lazaridis (eds.) Into the Margins: Migration and Exclusion in Southern Europe, Routledge, London.
[80]Papastergiades, N. (2000) The Turbulence of Migration, Polity Press.
[82]Rancière, J. (2004) Disagreement: Politics and Philosophy., Minneapolis: University of Minnesota Press, Rancière, J. (2010) Dissensus on Politics and Aesthetics., New York: Continuum.
[83]Trimikliniotis, N. (2020) Migration and Refugee Dissensus in Europe: Borders, Insecurity and Austerity. Routledge.
[85] Αντόνιο Γκράμσι, Για τον Μακιαβέλλι, εκδόσεις Ηριδανός, σελ.74. Στα αγγλικά Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, Lawrence and Wishart, 1971, σελ 172.