Login
………………
Το έτος 1948 αποτέλεσε το χρόνο των πιο σκληρών αγώνων της Κυπριακής Εργατικής Τάξης, σύμφωνα με τον πρώην Γενικό Γραμματέα της ΠΕΟ, Ανδρέα Ζιαρτίδη.[1] Η εργατική τάξη της Κύπρου ήρθε σε μετωπική σύγκρουση- οικονομική, πολιτική και ιδεολογική- τόσο με την άρχουσα τάξη, ντόπια και ξένη, αλλά και με το αποικιακό καθεστώς και τους ανελεύθερους του νόμους. Το παρόν κείμενο θα καταπιαστεί, σαν επετειακό, με τον Αύγουστο του 1948 όπου το νησί έβραζε, όχι μόνο από τις θερμοκρασίες που παραδοσιακά χτυπούν κόκκινο, και ανάγκαζαν την αποικιακή κυβέρνηση να αποτραβηχτεί στα ορεινά, αλλά από την όξυνση της ταξικής αναμέτρησης, με επίκεντρο τις απεργίες των αμιαντωρύχων και των οικοδόμων. Παρόλο που ο Αύγουστος είναι συνυφασμένος με την ακινησία και τους αργούς καλοκαιρινούς ρυθμούς, εκείνος ο Αύγουστος, γεννημένος μέσα στις οξυμένες διεθνείς και τοπικές συνθήκες, έμελλε να σημαδέψει το Κυπριακό εργατικό κίνημα.
Μετά τη λήξη της πεντάμηνης απεργίας των μεταλλωρύχων της ΚΜΕ το Μάη, σειρά στην επίθεση της εργοδοσίας πήραν τα άλλα κομμάτια της εμπροσθοφυλακής του Κυπριακού συντεχνιακού κινήματος, οι αμιαντωρύχοι και οι οικοδόμοι, τον Αύγουστο του 1948. Η μεν πρώτη των αμιαντωρύχων έληξε με νίκη της συντεχνίας μετά από ένα μήνα, η δε δεύτερη των οικοδόμων ξεκίνησε στις 26 Αυγούστου και έληξε στις 18 του Δεκέμβρη. Η σημασία των απεργιών του 1948, έγκειται στο ότι με το πλευρό της εκάστοτε εργοδοσίας συνασπίστηκε η ντόπια και ξένη αστική τάξη, τα κόμματα και οι εφημερίδες της Δεξιάς, η Εκκλησία αλλά και το ίδιο το αποικιακό καθεστώς, ενώ δίπλα στους απεργούς συστρατεύτηκε ολόκληρη η εργατική τάξη και η φτωχή αγροτιά και το κόμμα τους, το ΑΚΕΛ. Σε μια περίοδο έντασης του αντιαποικιακού αγώνα, κι ενώ η ντόπια αστική τάξη απέρριπτε λεκτικά την όποια συνεργασία με την αποικιακή κυβέρνηση, βρέθηκε ξαφνικά στην ίδια γραμμή πάλης με τους Άγγλους αποικιοκράτες, απέναντι στα πιο δυναμικά κομμάτια της Κυπριακής εργατικής τάξης.
Η επιρροή της Αριστεράς ποτέ δεν είχε εξαρτηθεί από την πρόσβαση στον κυβερνητικό μηχανισμό ή στις δομές εξουσίας της ελληνικής κοινότητας. Η παράταξη αντλούσε τη δύναμη της από την υποστήριξη την οποία της παρείχαν τα λαϊκά στρώματα τα οποία ήταν οργανωμένα στα κατά τόπους παραρτήματα των μορφωτικών συλλόγων, στα συνεργατικά ιδρύματα και κυρίως στις εργατικές συντεχνίες.[2] Προκειμένου να κατασταλεί η επιρροή της παράταξης ως συνόλου, έπρεπε να νικηθεί το ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα και μαζί του να επέλθει και η πολιτικό-ιδεολογική ήττα του ΑΚΕΛ. Άλλωστε, μέσα σε συνθήκες όξυνσης της ταξικής αναμέτρησης, μια σειρά ζητήματα τα οποία είχαν εκ πρώτης όψεως οικονομικό χαρακτήρα, συνδέονταν άρρηκτα με τον αντί-αποικιακό αγώνα.’[3]
Οι ταξικοί απεργιακοί αγώνες έγιναν μέσα σε συνθήκες έντονης ιδεολογικο-πολιτικής πόλωσης, τόσο εντός της Κύπρου όσο και διεθνώς. Παρόλο που οι δύο αυτοί παράγοντες αλληλοεπηρεάζονταν σε μια διαλεκτική σχέση, θα τους διαχωρίσουμε για χάρη της ανάλυσης. Το 1948 ήταν χρονιά οικονομικής κρίσης στη Βρετανία, μετά και την Κρίση της Μετατρεψιμότητας της Στερλίνας με το Δολάριο το καλοκαίρι του 1947. Η οικονομική κρίση μεταφέρθηκε και στην Κύπρο το 1948, όπου η τάση καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους ήταν η πτώση των μισθών λόγω της μείωσης των εξαγωγών, κυρίως προς τη Μεγάλη Βρετανία και η άνοδος της ανεργίας.[4] Κατά συνέπεια, οι εργοδότες στο νησί προσπάθησαν να πάρουν πίσω όλες τις κατακτήσεις του συνδικαλιστικού κινήματος και της εργατικής τάξης συνολικά.
Σε συνάρτηση με τα πιο πάνω, και που το σημειώνουν οι Άγγλοι στα έγγραφα της εποχής, είναι ότι η ιστορία των μισθών στην Κύπρο, είναι μια ιστορία αγώνα δρόμου για να συμβαδίζουν με την αύξηση του κόστους διαβίωσης.[5] Ο πληθωρισμός την περίοδο 1947-1948 έφτασε το 24.5%, εκμηδενίζοντας έτσι το λαϊκό εισόδημα.[6] Επίσης, ο δείκτης για τις τιμές των τροφίμων πρώτης ανάγκης για την ίδια χρονική περίοδο, ανέβηκε κατά 19% κάνοντας ακόμα πιο δύσκολη τη διαβίωση της εργατικής οικογένειας, αφού το μεγαλύτερο μέρος του μεροκάματου πήγαινε αμέσως σε τρόφιμα πρώτης ανάγκης.[7] Η μετωπική σύγκρουση του ’48, διεξήχθη μέσα σε πολύ αντίξοες οικονομικές συνθήκες για το εργατικό κίνημα, όπου έπρεπε από τη μια να διεκδικήσει τα τρέχοντα οικονομικά αιτήματα και από την άλλη να υπερασπιστεί τις παλαιότερες κατακτήσεις του, με κυριότερο το δικαίωμα στο συνδικαλισμό. Όπως αναφέρει άλλωστε και ο Ζιαρτίδης, ο χαρακτήρας του αγώνα ήταν αμυντικός.[8]
Στις διεθνείς εξελίξεις το 1948 έχουμε την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου μετά την απόσπαση σειράς χωρών της Ανατολικής Ευρώπης από το καπιταλιστικό στρατόπεδο. Στην Ελλάδα, ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, υπό την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας και της ελληνικής κυβέρνησης που υποστηριζόταν από τη Βρετανία και τις Ηνωμένες Πολιτείες, ήταν στην πιο κρίσιμη του καμπή. Όλα αυτά είχαν άμεσο αντίκτυπο στο νησί, αφού είχαν γεννήσει ένα έντονο αντικομμουνισμό. Ο εθνικισμός της Δεξιάς εκφραζόταν υπό τη μορφή του αντικομμουνισμού και το κύριο του χαρακτηριστικό ήταν η έντονη και βίαιη αντίθεση προς το μαζικό λαϊκό κίνημα, των ταξικών συντεχνιών και αγροτικών οργανώσεων.’[9]
Η έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, σε συνδυασμό με τον εμφύλιο πόλεμο στην Ελλάδα, είχαν και μια άλλη επίδραση στην Κύπρο, που αφορούσε τις Κυπριακές εθνικές φιλοδοξίες. Μια μελλοντική σοσιαλιστική Ελλάδα, σε συνδυασμό με ένα ισχυρό κομμουνιστικό κίνημα στην Κύπρο, ήταν κάτι που έπρεπε να αποφευχθεί, αφού το νησί είχε αποκτήσει σημαντική στρατηγική σημασία για τα βρετανικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή και οποιεσδήποτε εσωτερικές εξελίξεις θα είχαν άμεσες επιπτώσεις σε ολόκληρη την περιοχή. Η απώλεια του κράτους κατ’ εντολή της Παλαιστίνης και η άτακτη φυγή των Βρετανών από εκεί, η αποχώρηση των Βρετανικών στρατευμάτων από την Κυρηναϊκή, και τέλος η κατάρρευση των διαπραγματεύσεων με την Αιγυπτιακή Κυβέρνηση για την ανανέωση της Αγγλο-Αιγυπτιακής Συνθήκης του 1936, είχαν ως αποτέλεσμα την επισφαλή θέση της Μεγάλης Βρετανίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Συνέπεια των εξελίξεων στην περιοχή, ήταν η Κύπρος να παραμείνει το μοναδικό στρατηγικό σημείο στην περιοχή για τα Βρετανικά στρατηγικά συμφέροντα. Χαρακτηριστικά, σε δύο διαφορετικά σημειώματα των Αρχηγών του Γενικού Επιτελείου Στρατού (Chiefs of Staff Committee) και της υποεπιτροπής Joint Planning Staff το Μάρτη και Νοέμβρη του 1947, τόνιζαν τη σημασία του να διατηρηθεί η επικυριαρχία της Βρετανίας στην Κύπρο.[10]
Ήδη από τον Ιούνη, η Συντεχνία αμιαντωρύχων είχε υποβάλει στη διεύθυνση της Tunnel Asbestos Company, εταιρεία Αγγλο-Δανικών συμφερόντων, τα αιτήματά της. Αυτά προνοούσαν αύξηση κατά 5% στα μεροκάματα, αναγνώριση της Επιτροπής Εργατικών Διαφορών, αυξημένη πληρωμή της υπερωρίας, ώστε να υπολογίζεται η μια ώρα μιάμιση τις καθημερινές και η μια ώρα δύο τις Κυριακές.[11] Σε αυτά τα αιτήματα προστέθηκε και η επαναπρόσληψη των απολυμένων εργατών, όταν τον Ιούλη η εταιρεία απέλυσε εκδικητικά 15 συνδικαλιστές, λόγω του ότι η ΠΕΟ είχε καταφέρει να εκλέξει την Επιτροπή του Ταμείου Ιατρικής Περίθαλψης. Η εταιρεία απέρριψε όλα τα αιτήματα της συντεχνίας και αρνήθηκε την όποια συζήτηση με αυτή, υπολογίζοντας και στην υποστήριξη που θα είχε από το αποικιακό καθεστώς, αλλά και τους απεργοσπαστικούς μηχανισμούς των «νεοσυντεχνιακών» της ΣΕΚ. Αυτοί οι υπολογισμοί της εταιρείας δεν ήταν αβάσιμοι αφού υπήρχε το χρήσιμο προηγούμενο της απεργίας των μεταλλωρύχων της ΚΜΕ, όπου τόσο το αποικιακό καθεστώς όσο και η ντόπια αστική τάξη με τους μηχανισμούς τους έδρασαν ανοικτά υπέρ της εταιρείας. Συνεπώς, στις 2 Αυγούστου, η συντεχνία κήρυξε την έναρξη της απεργίας με τις εργασίες στο μεταλλείο να σταματούν.
Η Tunnel Asbestos Co. Κατείχε προπολεμικά βαρύνουσα θέση στην ντόπια παραγωγική διαδικασία, κάτι που προσπάθησε να ανακτήσει με την επανέναρξη κανονικών παραγωγικών συνθηκών το 1945. Η εταιρεία στη μεταπολεμική περίοδο μπήκε δυναμικά στην εξόρυξη και εξαγωγή αμιάντου. Στηριζόμενη στην ψηλή παγκόσμια τιμή του αμιάντου, λόγω της αυξημένης ζήτησης για την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Ευρώπης, γρήγορα ξεπέρασε τις προπολεμικές εξαγωγές της σε αμίαντο, τόσο σε όγκο αλλά και σε αξία. Παρόλο που η εξόρυξη και επεξεργασία του αμιάντου μπορούσε να χρησιμοποιηθεί στην τοπική παραγωγική διαδικασία και συγκεκριμένα στον τομέα των κατασκευών, η εταιρεία προτιμούσε το μεγαλύτερο μέρος του επεξεργασμένου αμίαντου να το εξάγει στη Δανία, Μεγάλη Βρετανία και Ιρλανδία. Ενδεικτικά να αναφέρουμε ότι, ενώ το 1938 εξάχθηκαν 5578 τόνοι επεξεργασμένου αμίαντου αξίας £110.000, αμέσως με το τέλος του πολέμου το 1945, η εταιρεία κατάφερε να εξάγει 3445 τόνους επεξεργασμένου αμιάντου αξίας £120.000.[12] Το 1945 οι εξαγωγές αμιάντου σε αξία αντιπροσώπευαν το 35.6% από τις συνολικές Κυπριακές εξαγωγές μεταλλεύματος, σε αντίθεση με την προπολεμική περίοδο (1938), που αυτές μετά βίας ξεπερνούσαν το 7% της συνολικής αξίας εξαγόμενου μεταλλεύματος από την Κύπρο. Για να καταλάβουμε τη σημασία των εξαγωγών μεταλλευμάτων της Κύπρου, το 1938 αυτές οι εξαγωγές αντιπροσώπευαν το 53% όλων των εξαγωγών του νησιού. To 1947, εξάχθηκαν 7021 τόνοι αμιάντου αξίας £280.000, που αντιπροσώπευε το 12.1% των μεταλλευτικών εξαγωγών σε αξία από την Κύπρο και αντίστοιχα το 4.4% των συνολικών εξαγωγών της Κύπρου.[13]
Η εταιρεία μπόρεσε, παρόλη την απόλυτη άνοδο στα εργατικά της κόστη, να καρπώνεται σε κέρδος τις υψηλές μεταπολεμικές τιμές του επεξεργασμένου αμίαντου.[14] Σε αυτό συνέτειναν δυο παράγοντες. Ο πρώτος, που δείχνει και την άψογη συνεργασία της αστικής τάξης με το αποικιακό κράτος, ήταν το γεγονός ότι το 1947 η κυβέρνηση μείωσε τα μεταλλευτικά δικαιώματα που πλήρωνε η εταιρεία από 5% πάνω στην αξία του εξαγώμενου μεταλλεύματος στο 1.5%.[15] Ο δεύτερος παράγοντας ήταν οι πρώτες μεταπολεμικές κεφαλαιακές επενδύσεις της εταιρείας που έγιναν το 1950-1951 και που βοήθησαν στον εκσυγχρονισμό της παραγωγής και στην άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας.[16]
Από την πρώτη κιόλας μέρα της απεργίας, η υπόθεση των αμιαντωρύχων έγινε υπόθεση ολόκληρης της εργατικής τάξης, αφού η αστυνομία προσπάθησε βίαια να διαλύσει την πορεία των απεργών προς τα γραφεία της εταιρείας, τραυματίζοντας έξι εργάτες. Σαν απάντηση, οι απεργοί προχώρησαν στην κατάληψη διάφορων μύλων της εταιρείας και πάλι όμως η αποικιακή αστυνομία προστάτευσε το ξένο κεφάλαιο, αφού βίαια κατέστειλε τις καταλήψεις και προχώρησε στη σύλληψη 51 εργατών.[17] Από εκείνη τη στιγμή, ο αγώνας των αμιαντωρύχων έγινε αγώνας για να αναγνωριστεί η συντεχνία και να διασφαλιστούν τα στοιχειώδη συνδικαλιστικά δικαιώματα. Μόλις έγιναν γνωστές οι αστυνομικές βιαιότητες και η αυθαιρεσία της εταιρείας, διοργανώθηκαν σε όλες τις πόλεις της Κύπρου διαδηλώσεις από ολόκληρο το Λαϊκό Κίνημα. Στις εργατικές κινητοποιήσεις κυριαρχούσαν τα συνθήματα «Κάτω τα χέρια από τους εργάτες», «Εξουσίες στο λαό», «Αυτοκυβέρνηση» και «Ελευθερία». Όπως πολύ σωστά παρατηρεί ο Κατσιαούνης ‘η πολιτική της Αριστεράς εύρισκε έτσι πρόσφορο έδαφος, θέτοντας σε πολιτικό πλαίσιο τα κοινωνικά ζητήματα τα οποία διεκδικούσε’.[18] Το αποικιακό καθεστώς δεν έμεινε με σταυρωμένα τα χέρια, αφού προχώρησε στη σύλληψη ολόκληρης της ηγεσίας του λαϊκού κινήματος, με την κατηγορία της διοργάνωσης και συμμετοχής σε παράνομη διαδήλωση.[19] Ταυτόχρονα, η εταιρεία προχώρησε και σε εκδικητικά αντίποινα, αφού σταμάτησε τη δωρεάν διανομή ψωμιού, στο οποίο πολλές οικογένειες εξαρτούσαν τη διαβίωση τους και ταυτόχρονα διέταξε τους απεργούς να εγκαταλείψουν τα σπίτια που τους είχε παραχωρήσει η εταιρεία.[20]
Το εργατικό κίνημα της Κύπρου συνειδητοποιώντας ότι ο αγώνας των αμιαντωρύχων ήταν αγώνας ολόκληρης της εργατικής τάξης χρησιμοποίησαν το όπλο της Παγκύπριας παναπεργίας. Στις 13 Αυγούστου, ημέρα που δικαζόταν η ηγεσία του λαϊκού κινήματος, προκηρύχτηκε από τη ΠΕΟ 24ωρη Παγκύπρια παναπεργία. Οι εκδηλώσεις αλληλεγγύης αλλά και η αποφασιστικότητα της συντεχνίας απέδωσαν καρπούς, αφού πολλοί νεοσυντεχνιακοί εργάτες αποχώρησαν από την ΣΕΚ και προσχώρησαν στην ΠΕΟ. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η διεύθυνση της εταιρείας κάθισε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με απεργιακή επιτροπή της συντεχνίας.[21] Ως επακόλουθο των διαπραγματεύσεων, στις 30 Αυγούστου λύθηκε η απεργία, αφού ικανοποιήθηκαν τα αιτήματα των απεργών, και ειδικότερα το ζήτημα της επαναπρόσληψης όλων των εργατών και την ακύρωση της «εξορίας» του Γραμματέα της Συντεχνίας Χριστοφή Λασέττα από την περιοχή των μεταλλείων.[22]
Πριν ακόμα λυθεί η απεργία της συντεχνίας των αμιαντωρύχων, ένας άλλος αγώνας ξεκίνησε για την εργατική τάξη της Κύπρου, ένας αγώνας που χαρακτηρίστηκε από τον Β. Γ. Γ. της ΠΕΟ Ανδρέα Φάντη σαν ‘η πιο σοβαρή μάχη του ‘48’.[23] Τόση σημασία προσέδωσε η ΠΕΟ σε αυτή την απεργιακή μάχη, που σε άρθρο του στο Δημοκράτη, μια μέρα πριν την κήρυξη απεργίας, ο Φάντης τόνιζε ότι ‘δεν είναι καθόλου υπερβολή να λεχθεί πως η έκβαση αυτής της απεργίας θα επηρεάσει σε πολύ μεγάλο βαθμό τις μέχρι σήμερα κατακτήσεις του εργατικού μας κινήματος, τη μελλοντική πορεία του κινήματος μας, την οργανωτική του ανάπτυξη και σαν αποτέλεσμα όλων των πιο πάνω, τις πολιτικές κατακτήσεις και τους μελλοντικούς πολιτικούς αγώνες του λαού μας.’[24] Η απεργία αυτή είχε τον πιο έντονο πολιτικό χαρακτήρα από όσες είχαν γίνει μέχρι τότε στη Κύπρο.[25] Ενώ στη περίπτωση των μεταλλωρύχων της ΚΜΕ και των αμιαντωρύχων της Asbestos Tunnel Co. ο εργοδότης ήταν ξένος, στην περίπτωση των οικοδόμων οι εργολάβοι ήταν Κύπριοι, και γύρω τους συνασπίστηκε όλη η ντόπια κεφαλαιοκρατία, με αποτέλεσμα η σύγκρουση να προσλάβει έντονα ταξικό και πολιτικό περιεχόμενο. Ήδη από τις 18 Αυγούστου σε σύσκεψη των οργανώσεων της Δεξιάς, διακηρύχτηκε ότι επρόκειτο να δραστηριοποιηθούν υπέρ των εργολάβων σε περίπτωση διαφοράς τους με την ΠΕΟ.[26]
Η συντεχνία πρόταξε οικονομικά αιτήματα, όπως την αύξηση των κατώτατων μεροκαμάτων κατά 3 σελίνια και την αύξηση της συνδρομής των εργολάβων στις Συντεχνιακές Κοινωνικές Ασφαλίσεις κατά 3 γρόσια την εβδομάδα. Αυτά τα αιτήματα έγιναν αμέσως αποδεχτά από τους εργολάβους. Το κύριο σημείο διαφωνίας όμως, ήταν η αξίωση του Συνδέσμου Εργολάβων Οικοδομών να διαγραφεί άρθρο της προηγούμενης σύμβασης, που καθόριζε ότι μόνο μέλη της ΠΕΟ μπορούσαν να προσλαμβάνονται. Αυτό το ζήτημα ήταν καίριο αφού με την «ελεύθερη πρόσληψη», οι εργολάβοι θα είχαν τα χέρια τους λυμένα για να προβαίνουν σε σκανδαλώδεις διακρίσεις σε βάρος των εργατών που ήταν οργανωμένοι στην ΠΕΟ. Αν έκανε πίσω η συντεχνία σε αυτό το θέμα, ουσιαστικά θα προσυπέγραφε την αυτοκαταστροφή της αν λάβουμε υπόψη το πολωμένο κλίμα της εποχής.[27] Η ιθύνουσα τάξη, ενθαρρύνοντας τους εργολάβους να απορρίψουν τη συνομολόγηση συλλογικής σύμβασης με την ΠΕΟ και προσφέροντας ταυτόχρονα την εναλλακτική λύση της εργοδότησης μέσω της ΣΕΚ, δε στόχευε απλά στο να επιτύχει όρους απασχόλησης ευνοϊκότερους για την εργοδοσία. Στην πραγματικότητα, ο απώτερος σκοπός ήταν να εξοστρακιστεί το ταξικό συντεχνιακό κίνημα ή έστω να επέλθει η διαφοροποίηση του χαρακτήρα του, με βραχυπρόθεσμο στόχο τη συρρίκνωση της παράταξης της Αριστεράς στις δημοτικές εκλογές του 1949.[28]
Η απεργία επηρέαζε 1200 εργάτες, αλλά από τις πρώτες μέρες της απεργίας, μερικοί εργολάβοι δέχτηκαν τα αιτήματα και 400 εργάτες επέστρεψαν στις δουλειές τους.[29] Εκτός από τους απεργοσπαστικούς μηχανισμούς της ΣΕΚ αλλά και τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του κράτους, που απροκάλυπτα πήραν το μέρος των εργολάβων και των απεργοσπαστών, οι απεργοί είχαν να αντιμετωπίσουν αυτή τη φορά και το καινούργιο φαινόμενο της ριζοσπαστικοποιημένης δεξιάς που πήρε τη μορφή της «Χ» Κύπρου, όπου δρούσαν σαν παρακρατικοί συνοδεύοντας απεργοσπάστες στις οικοδομές και επιτίθονταν στους δρόμους σε στελέχη του λαϊκού κινήματος.[30] Την ίδια ώρα που η «Χ» είχε το ελεύθερο να δρα στους δρόμους της Λευκωσίας ανενόχλητη, εργαζόμενοι και μέλη μαζικών οργανώσεων σύρονταν στα δικαστήρια ‘για παραπτώματα των οποίων η φύση φανέρωνε πόσο το καθεστώς φοβόταν το λαό που κυβερνούσε.’[31] Για παράδειγμα, στις 2 Σεπτεμβρίου το Επαρχιακό Δικαστήριο Λεμεσού καταδίκασε το Δήμαρχο της πόλης Πλουτή Σέρβα, τους Δημοτικούς Συμβούλους Κώστα Παρτασίδη και Παντίνο Μαυρογένη και άλλα 10 συνδικαλιστικά στελέχη της Αριστεράς με την κατηγορία της παράνομης παρέλασης.[32]
Λόγω της βίας των εργολάβων και της κυβέρνησης, αλλά και των αντικειμενικών οικονομικών δυσχερειών τις οποίες αντιμετώπιζαν οι απεργοί λόγω της μακροχρόνιας απεργίας, μια μερίδα απεργών απάντησαν με αντιβία. Σε μερικές περιπτώσεις δυναμιτίστηκαν υποστατικά που ανήκαν σε απεργοσπάστες, αλλά το αποκορύφωμα της αντιβίας ήταν η ανατίναξη του υπό κατασκευή ασύρματου σταθμού της RAF στη Λευκωσία.[33]
Τελικά, μετά από ένα τετράμηνο απεργιακό αγώνα, η συντεχνία των οικοδόμων βγήκε κερδισμένη, αφού στις 18 Δεκεμβρίου 1948 υπεγράφη καινούρια συμφωνία με το Σύνδεσμο Εργολάβων Λευκωσίας.[34] Προς αποφυγή διακρίσεων εις βάρος της ΠΕΟ, οι εργολάβοι αποδέχτηκαν την ίδρυση Γραφείου Εξευρέσεως Εργασίας, όπου θα καταγράφονταν οι άνεργοι κατά σειρά προσέλευσης και οι εργολάβοι θα μπορούσαν να προσλάβουν προσωπικό μόνο μέσω του Γραφείου. Επιπλέον, η συμφωνία επέβαλλε την απόλυση όλων των απεργοσπαστών που εργοδοτήθηκαν κατά τη διάρκεια της απεργίας. Η πολιτική σημασία της απεργίας ήταν πολύπλευρη, αφού η οξύτατη αναμέτρηση είχε συμβάλει στην παραπέρα πόλωση μεταξύ των Ελληνοκυπρίων. Το γεγονός ότι η ΠΕΟ είχε ανταπεξέλθει σε μια τόσο δύσκολη αναμέτρηση, εξανάγκασε την ιθύνουσα τάξη να ενισχύσει ακόμα περισσότερο τους προσανατολισμούς της προς την ασφάλεια την οποία παρείχε η Βρετανική εξουσία.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες, μαζί με την απροθυμία των Βρετανών να δώσουν πλήρη Αυτοκυβέρνηση σε μια αποικία που θεωρούσαν ότι θα κυριαρχούσαν οι κομμουνιστές, συνέτειναν στην κατάρρευση της Διασκεπτικής Συνέλευσης, που είχε αρχίσει τις διεργασίες της το Νοέμβρη του 1947 και θα καθόριζε το συνταγματικό μέλλον της Κύπρου. Γι’αυτό, ενώ η Διασκεπτική είχε δημιουργηθεί για να διαμορφώσει και να υποβάλει προτάσεις για σύνταγμα, τελικά το σύνταγμα το υπέβαλε η ίδια η Κυβέρνηση προς τη Συνέλευση. Το ΑΚΕΛ που συμμετείχε στη Διασκεπτική μέσω των εκλελεγμένων δημάρχων του και των συνδικαλιστών της ΠΕΟ, απέρριψε το περιορισμένο, δοτό σύνταγμα δηλώνοντας ότι δε θα αποδεχόταν προδοτικούς συμβιβασμούς. Εντείνοντας τον μαζικό πολιτικό αγώνα, την 1η Αυγούστου μαζί με τον Εθνικό Απελευθερωτικό Συνασπισμό, προχώρησε στην οργάνωση Παγκύπριου Λαϊκού Συνεδρίου Αυτοκυβέρνηση διατρανώνοντας ότι δε θα συνθηκολογήσει στην ξένη κυριαρχία ούτε στα σχέδια του ιμπεριαλισμού να μετατρέψουν το νησί σε Αμερικανο-Βρετανική βάση.[35]
Το Λαϊκό Κίνημα το 1948 με μπροστάρη το ταξικό συνδικαλιστικό κίνημα, έδωσε τις πιο σκληρές μάχες στην ιστορία του. Οι απεργιακές μάχες ξέφυγαν από το στενά συνδικαλιστικό και οικονομικό και πήραν πολιτική μορφή. Η εργατική τάξη της Κύπρου αντιπάλεψε με επιτυχία την ντόπια και ξένη πλουτοκρατία, τους απεργοσπαστικούς μηχανισμούς της ΣΕΚ, τους παρακρατικούς τραμπουκισμούς της οργάνωσης «Χ» και εν τέλει το ίδιο το αποικιακό κράτος με τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του και βγήκε νικήτρια. Απέδειξε έμπρακτα τη δυναμική και την αποφασιστικότητα της να παίξει καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις, τόσο στα κοινωνικά όσο και στα πολιτικά ζητήματα. Και όλα αυτά μέσα σε εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες οικονομικής κρίσης, έξαρσης του αντικομμουνισμού και ένταση της καταστολής από πλευράς της αποικιοκρατίας, για να ξεκάνει τη μόνη παράταξη που αμφισβητούσε έμπρακτα την κυριαρχία της, την παράταξη της Αριστεράς.
Αλέξης Αντωνίου
Πανεπιστήμιου του Βοσπόρου, Κωνσταντινούπολη.
Σημειώσεις:
[1] Δημοκράτης, ‘Το 48, Χρόνος των πιο σκληρών αγώνων της εργατικής τάξης’, 19 Σεπτεμβρίου 1948.
[2] Ρ. Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική 1946-1948, Με Aνασκόπηση της Περιόδου 1878-1945 (Λευκωσία: Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, 2000), σ. 488.
[3] Οπ. Παρ., σ. 472.
[4] Colonial Office, Colonial Annual Reports: Cyprus 1949 (London: HMSO, 1951), σ.10; Δημοκράτης, ‘Η Ανεργία’, 21 Ιουλίου 1948.
[5] A. Avraamides, ‘The Colonial Period – Labour Relations in Cyprus, 1931-1956, in J. H. Slocum (ed.) The Development of Labour Relations in Cyprus (Nicosia: Ministry of Labour and Social Insurance, 1972), σ. 32.
[6] Οπ. Παρ.
[7] CO 67/339/1, Labour Conditions in Cyprus in 1947 (Nicosia: Government Printing Office, 1948).
[8] Α. Φάντης, ‘Στον Αγώνα για Ψωμί, Εξουσία, Λευτεριά’, Δημοκράτης, Τεύχος 6, Νοέμβρης 1948.
[9] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σσ. 124-125.
[10] ‘The Defence of the Commonwealth: Memorandum by the Chiefs of Staff for the Cabinet Defence Committee on the General Requirements for Survival in a future War’, 7 March 1947 as seen in J. Kent (ed.), Egypt and the Defence of the Middle East 1945-1951, Part 1 (British Documents on the End of Empire Project, 1998); DEFE 6/4, JP (47) 137, ‘Report by Joint Planning Staff for the Chiefs of Staff Committee’, 4 November 1947.
[11] ΠΕΟ, Ιστορία ΠΣΕ-ΠΕΟ 1941-1991 (Λευκωσία: ΠΕΟ, 1991), σ. 144.
[12] Δημοκράτης, ‘Αμίαντος- Το Βατικανό του Κούκουλα’, 7 Αυγούστου 1948; CO 67/339/1, ‘Trade During 1947’ (Nicosia: Nicosia Printing Office, 1948), p. 5.
[13] W. Parry James, Annual Report of the Inspector of Mines for the Year 1947 (Nicosia: Government Printing Office, 1948).
[14] Δημοκράτης, Ο Αγώνας των Αμιαντωρύχων και τα Τεράστια Κέρδη της Εταιρείας Αμιάντου, 12 Αυγούστου 1948.
[15] Δημοκράτης, ‘Παναπεργία’, 13 Αυγούστου 1948.
[16] W. Parry James, Annual Report of the Inspector of Mines for the Year 1950 (Nicosia: Government Printing Office, 1951).
[17] Δημοκράτης, ‘Τα Χθεσινά Δραματικά Γεγονότα στο Μεταλλείο Αμιάντου’, 3 Αυγούστου 1948.
[18] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σ. 473.
[19] Δημοκράτης, ’28 Στελέχη του Λαϊκού Κινήματος στο Δικαστήριο’, 4 Αυγούστου1948.
[20] Δημοκράτης, ‘Ο Αγώνας των Εργατών Αμιάντου Συνεχίζεται’, 4 Αυγούστου 1948.
[21] Δημοκράτης, ‘Άρχισαν από την Κυριακή Διαπραγματεύσεις στον Αμίαντο’, 17 Αυγούστου 1948.
[22] ΠΕΟ, Ιστορία ΠΣΕ-ΠΕΟ 1941-1991 (1991), σσ. 144-149.
[23] Δημοκράτης, ‘Ο Αγώνας των Οικοδόμων η πιο Σοβαρή Μάχη του ‘48’, 19 Αυγούστου 1948.
[24] Δημοκράτης, ‘Ο Αγώνας των Οικοδόμων- Ποίοι είναι οι Παράγοντες της Νίκης’, 25 Αυγούστου 1948.
[25] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σ. 490.
[26] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σ. 488.
[27] ΠΕΟ, Ιστορία ΠΣΕ-ΠΕΟ (1991), σ. 150.
[28] Οπ. Παρ.
[29] Οπ. Παρ., σ. 152.
[30] CO 537/4041, Political Situation Report in Cyprus During the Month of September 1948, σ. 1. Οι σχέσεις της παρακρατικής οργάνωσης «Χ» που στεγαζόταν στη Λευκωσία στο Σωματείο του Ολυμπιακού με την αποικιακή αστυνομία είναι καλά καταγραμμένες στο Cyprus White Paper το οποίο εκδόθηκε τον Δεκέμβρη του 1948 και το οποίο υπέγραψαν ο Γ. Γ. του Εθνικού Απελευθερωτικού Συνασπισμού, ο Γ. Γ. του ΑΚΕΛ, ο Γ. Γ. της ΠΕΟ, ο Γ. Γ. της ΑΟΝ, ο Γ. Γ. της Ένωσης Αγροτών Κύπρου, ο Γ. Γ. της Παγκύπριας Ένωσης Μικροκαταστηματαρχών, όπως και οι Δημάρχοι Λάρνακας, Αμμοχώστου, Μόρφου, Λαπήθου, Καραβά και Λευκονοίκου και ο Αντιδήμαρχος Λεμεσού.
[31] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σ. 495.
[32] Κατσιαούνης, Η Διασκεπτική (2000), σ. 496.
[33] CO 67/360/5, The Internal Security Situation in Cyprus, 25 November 1948, σ. 6.
[34] Δημοκράτης, ‘Λύεται η Απεργία των Οικοδόμων Λευκωσίας. Υπογράφτηκε Χθες η Συμφωνία Μεταξύ των Ενδιαφερομένων’, 19 Δεκεμβρίου 1948.
[35] Δημοκράτης, Στην Αυτοκυβέρνηση κι από την Αυτοκυβέρνηση στην Ένωση Τίποτα δε θα Σταματήσει το Λαό μας για να Κερδίσει: Εξουσία, Ψωμί, Λευτεριά- Ολόκληρη η Ιστορική Ομιλία του Γ. Γ. του ΑΚΕΛ φ. Φιφή Ιωάννου’, 3 Αυγούστου 1948.
*Αρχική Δημοσίευση, 8 Αγούστου 2017
The post Ο ιστορικός εργατικός Αύγουστος του 1948 appeared first on Αγκάρρα.
την Κυριακή 29/04/2018 και ενώ απλοί πολίτες βρίσκονταν στο σύλλογο ΑΕΛ Λακατάμιας / Λαϊκές Οργανώσεις Π.Λακατάμιας (Λευκωσία) για φαγητό, βρέθηκαν εξ απροόπτου κάποια στιγμή περικυκλωμένοι από περίπου 100 αστυνομικούς/ΜΑΟ σε πλήρη εξάρτηση μάχης: ασπίδες, κράνη, ρόπαλα γκλοπς (κάποια στα χέρια και όχι στην ζώνη), άρβυλα και περικνημήδες. Ο λόγος; Έκαναν έρευνα (χωρίς ένταλμα) για ναρκωτικά, ρόπαλα, κροτίδες στο σύνδεσμο φιλάθλων Θύρα 9 (Ομόνοια) που είναι στον ίδιο χώρο. Οι ίδιοι οι αστυνομικοί έλεγαν πως είχαν πληροφορίες για πέτρες σε περαστικούς από κάποιους γείτονες
Όχι μόνο δεν επιβεβαιώθηκαν οι πληροφορίες τους αλλά δεν βρήκαν τίποτε. ΜΗΔΕΝ. Έτσι μετά άρχισαν να προκαλούν. Αποτέλεσμα ήταν 2 συλλήψεις.
Πρόκειται για πρακτική από άλλες εποχές:
* Μπούκαραν με 100 “robocops” χωρίς ένταλμα σε χώρο που κάθονταν και έτρωγαν οικογένειες (και με παιδιά εκείνη την ώρα) ή έπαιζαν επιτραπέζια παιχνίδια.
* Έκαναν παρέλαση στους χώρους του συλλόγου με τα ρόπαλα ανά χείρας.
* Δεν βρήκαν τίποτε και άρχισαν να προκαλούν με προσωπικές ανακρίσεις στην γωνιά.
* Και πάλι δεν βρήκαν τίποτε και έτσι άρχισαν να δημιουργούν φασαρία.
* Εν τέλη συνέλαβαν δύο άτομα προς συμμόρφωση και εκφοβισμό των υπολοίπων ότι δήθεν έφεραν αντίσταση στη Αρχή.
Για την ιστορία, σχετική ανακοίνωση είχε αναρτήσει και το ΑΚΕΛ.
Η εκδίκαση της υπόθεσης έγινε αρχικά στο Δικαστήριο Λευκωσίας (πολύ κοντά στο οδόφραγμα Λήδρα Πάλας, κήπος, Βουλή) κτήριο 4, στις 08/05/2018, με τους κατηγορούμενους να μην παραδέχονται τα όσα τους καταλογίστηκαν και τα στοιχεία να μην εμφανίζουν οτιδήποτε το μεμπτό. ο Γενικός Εισαγγελέας διακόπτει την διαδικασία μέχρι να διερευνηθούν τα παράπονα τους στην Αρχή Διερεύνησης Παραπόνων της Αστυνομίας σχετικά με υπέρμετρη βία και τις ζημιές που προκάλεσαν στο οίκημα των Λαϊκών Οργανώσεων Λακατάμιας (κλώτσησαν και έσπασαν μια πόρτα-τζαμαρία). έτσι θεωρήθηκε πως η ταλαιπωρία είχε τελειώσει παρόλο που εμπεριείχε εκδικητικό χαρακτήρα εκ μέρους της αστυνομίας.
Τον Απρίλη 2019 η Αρχή Διερεύνησης Παραπόνων της Αστυνομίας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το παράπονο τους δεν έχει βάση και απορρίπτεται.
Στο τέλος του Ιούνη, οι συλληφθέντες έλαβαν επιστολή ότι ξεκίνησε νέα διαδικασία, νέα δίκη με νέο αριθμό πρωτοκόλλου αλλά με τις ίδιες κατηγορίες. Ότι δηλαδή παρεμπόδισαν αστυνομικό να κάνει την δουλειά του.
Η πρώτη ακρόαση έγινε στις 23/07/2019 στα Δικαστήρια Λευκωσίας
και με συνοπτικές διαδικασίες η δίκη αναβλήθηκε για τον Οκτώβρη.
Το ερώτημα είναι:
Γιατί αυτό συμβαίνει στις Λαϊκές Οργανώσεις και γιατί αυτό δεν είναι πρωτοσέλιδο σε έντυπα του λαϊκού κινήματος;
Μάλιστα οι αστυνομικοί να μπαίνουν χωρίς κανένα δικαστικό ή άλλο
ένταλμα. Και χωρίς οι ίδιοι να παρατηρήσουν να γίνεται κάτι παράνομο
ή “αντι-κοινωνικό” μέσα ή έξω από τον σύλλογο. Αλλά και να μην βρίσκουν
τίποτε μετά από εξονυχιστικές έρευνες που έκαναν και στον χώρο και σε άτομα, δηλαδή ναρκωτικά, εκρηκτικά/κροτίδες, όπλα, μαχαίρια, κτλ.
Τι ακριβώς εξυπηρετεί το εκ νέου άνοιγμα της υπόθεσης από την στιγμή που δεν υπήρχαν στοιχεία εξ αρχής;
Μήπως ήταν μια πρόβα για “έρευνες χωρίς εντάλματα”;
Μήπως σε αυτό τον τόπο γεμίσαμε αστυνομικούς και δη της Αμεσης Δράσης;
Ο φασισμός (ξανά)επιστρέφει στην Κύπρο;
The post Για την υπόθεση στις Λαϊκές Οργανώσεις Π.Λακατάμιας : υπόμνημα στην αστική δικαιοσύνη που θα έπρεπε να είναι πρωτοσέλιδο appeared first on Αγκάρρα.
Μεταξύ 4 και 7 Ιουλίου έλαβε χώρα στο Σικάγο συνέδριο υπό τον τίτλο «Σοσιαλισμός 2019», με διοργανωτές το κόμμα «Δημοκρατικοί Σοσιαλιστές της Αμερικής» (DSA), το περιοδικό Jacobin και την τροτσκιστική οργάνωση International Socialist Organization (ISO).
Σε σχετικό άρθρο που δημοσιεύθηκε στον ιστότοπο «The Gray Zone», αποκαλύπτονται πολύ ενδιαφέρουσες πτυχές του εν λόγω συνεδρίου, το οποίο φέρεται να συνδέεται άμεσα με πηγές του κυβερνητικού μηχανισμού των ΗΠΑ.
«Σε αυτό το συνέδριο, κάποια απ’ το πιο ισχυρά ινστιτούτα της αμερικανικής σοσιαλιστικής – αλλά απροκάλυπτα αντικομμουνιστικής – αριστεράς έχουν μαζέψει ενα ετερόκλητο πλήθος ακτιβιστών αλλαγής καθεστώτων, προκειμένου να δαιμονοποιήσουν τους επίσημους εχθρούς της Ουάσινγκτον», αναφέρει το «The Gray Zone».
Σε ενα πάνελ με θέμα την Κίνα συμμετείχαν ομιλητές από δυο διαφορετικούς οργανισμούς που, αμφότεροι, χρηματοδοτούνται από το περίφημο Εθνικό Ίδρυμα για τη Δημοκρατία (National Endowment for Democracy) που ιδρύθηκε από την κυβέρνηση Ρίγκαν τη δεκαετία του ’80 προκειμένου να στηρίξει «αντιφρονούντες» και «αντιπολιτευόμενες ομάδες» σε μια σειρά χώρες, με σκοπό την ανατροπή νόμιμων κυβερνήσεων που δεν είναι αρεστές στις ΗΠΑ.
Αξίζει να σημειωθεί εδώ πως το εν λόγω Ίδρυμα – που συνδέεται άμεσα με την CIA – έχει δαπανήσει εκατομμύρια δολάρια για την ενίσχυση των πραξικοπηματικών ενεργειών της δεξιάς αντιπολίτευσης στη Βενεζουέλα, ενώ αντίστοιχα κονδύλια έχουν διατεθεί για αντικομμουνιστική προπαγάνδα ενάντια στην κουβανική κυβέρνηση.
Ενα άλλο παράδειγμα, χαρακτηριστικό των συμμετεχόντων στο συνέδριο «Σοσιαλισμός 2019», είναι ο δημοσιογράφος Anand Gopal, στέλεχος ιδρύματος που χρηματοδοτείται απευθείας από το αμερικανικό ΥΠΕΞ. Ο Gopal, που λαμβάνει μέρος ανελλιπώς σε τέτοιου είδους συνέδρια, ανέλαβε να συντονίσει πάνελ με θέμα «Μια σοσιαλιστική οπτική της Αραβικής Άνοιξης».
Πέραν όμως της Κίνας και της Αραβικής Άνοιξης, οι διοργανωτές του συνεδρίου προχώρησαν και σε απροκάλυπτη προπαγάνδα ενάντια στις κυβερνήσεις της Κούβας και της Νικαράγουα. Σύμφωνα με το «The Gray Zone», διοργανώθηκαν πάνελ με την συμμετοχή ακροδεξιών ακτιβιστών από τη Νικαράγουα οι οποίοι παρουσιάστηκαν δήθεν ως… αντιφρονούντες φοιτητές.
Εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο του δημοσιεύματος αποτελεί η συμμετοχή στελεχών τροτσκιστικών οργανώσεων που με το μανδύα του «σοσιαλισμού» επιχειρούν να προωθήσουν τα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Σημειώνει, μεταξύ άλλων, το «The Gray Zone»:
«Ενα ακόμη αξιοσημείωτο πάνελ του Συνεδρίου Σοσιαλισμός 2019, με τίτλο «Προβλήματα της Αριστεράς των ΗΠΑ: Οι περιπτώσεις της Κούβας και της Νικαράγουα», έλαβε χώρα υπό τον συντονισμό των Νταν Λα Μποτζ και Σάμουελ Φάρμπερ, βετεράνους τροτσκιστές και ένθερμους υποστηρικτές της αλλαγής καθεστώτων στις δυο χώρες».
Ο Φάρμπερ, κουβανός αυτοεξόριστος που εγκατέλειψε την Κούβα το 1958, ενα χρόνο πριν το θρίαμβο της Επανάστασης, είναι γνωστός πολέμιος της σοσιαλιστικής κυβέρνησης της Κούβας. Σήμερα γράφει άρθρα ενάντια στην Κουβανική Επανάσταση για τα περιοδικά Jacobin και New Politics.
Σε παρόμοιο πλαίσιο κινείται και ο Λα Μποτζ, ηγετικό στέλεχος των «Δημοκρατικών Σοσιαλιστών της Αμερικής», που δε χάνει ευκαιρία να δημοσιεύει κείμενα σε τροτσκιστικά έντυπα ενάντια στην επανάσταση των Sandinistas.
Αναφορικά με το ρόλο τροτσκιστικών ομάδων στη Λατινική Αμερική, το δημοσίευμα αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στην «Marea Socialista», τροτσκιστική οργάνωση της Βενεζουέλας, γνωστή για την εχθρική της στάση απέναντι στην κυβέρνηση Μαδούρο. Όπως σημειώνεται, τον περασμένο Φεβρουάριο, εν μέσω των αμερικανικών προσπαθειών για πραξικοπηματική ανατροπή της νόμιμης κυβέρνησης, ηγετικό στέλεχος της Marea Socialista είχε συνάντηση με τον Χουάν Γκουαϊδό, προσφέροντας «κριτική στήριξη» στη μαριονέτα των ΗΠΑ
Πηγή: Ατέχνως
The post «Σοσιαλισμός»… made in USA: Συνέδριο στις ΗΠΑ με ομιλίες από πουλέν του ιμπεριαλισμού με εμπειρία σε regime change appeared first on Αγκάρρα.
Η εξουσία δεν είναι μονοδιάστατη ούτε μονοπολική, καθότι εμπεριέχει διαβαθμίσεις αναφορικά με την ισχύ και την ένταση του κάθε πόλου που την συγκροτεί συνολικά (κεφάλαιο, κράτος, ΜΜΕ κλπ). Υπό αυτή την έννοια, η κυβερνητική εξουσία και η εκλογική κατάληψη της αποτελεί μόνο το ένα σκέλος, το πολιτικό τμήμα που υψώνεται πάνω στο οικονομικό. Γιατί, στις ταξικά προσδιορισμένες αστικές κοινωνίες η εξουσία κατέχεται από εκείνους που ελέγχουν τα κλειδιά της οικονομίας, που έχουν στην ιδιοκτησία τους τα μέσα παραγωγής και τον κοινωνικό πλούτο που παράγεται.
Σε αυτό το πλέγμα κοινωνικών σχέσεων υπάρχουν οι εκμεταλλευτές και οι εκμεταλλευόμενοι, οι κοινωνικές τάξεις (αστική – εργατική) που συγκροτούνται γύρω από την κεντρική σύγκρουση της αντιθετικής σχέσης κεφαλαίου – εργασίας, Μια εκλογική νίκη, ακόμη και ενός κόμματος που αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερό (όπως του ΣΥΡΙΖΑ το 2015) δεν αρκεί για να μετασχηματιστεί η κοινωνία. Δεν καταργείται η ταξική πάλη, δεν αίρονται οι κοινωνικές τάξεις με την άνοδο του Α ή Β κόμματος στον κυβερνητικό θώκο, ούτε η ταξική σύγκρουση μπορεί απλά να μεταφερθεί από τη οικονομική σφαίρα (χώροι εργασίας, επιχειρήσεις, λιμάνια κ.ά.) στη κρατική σφαίρα (κυβέρνηση, υπουργεία). Το αστικό κράτος δεν μπορεί παρά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο να συνιστά την εκτελεστική επιτροπή της άρχουσας τάξης (όπως το έθεσε ο Μαρξ) που το διευθύνει, όπως και το κοινοβούλιο δεν μπορεί παρά για τους κομμουνιστές να αποτελεί ένα πεδίο αξιοποίησης για την απογύμνωση του ως αστικού θεσμού. Συνεπώς, δεν είναι αρκετή η βούληση, η θέληση, η τόλμη κ.ά. μιας «αριστερής» κυβέρνησης για να αλλάξει θεμελιακά η κοινωνία, πόσο μάλλον όταν δεν θέτει καν το ζήτημα εκεί που δημιουργείται, δηλαδή στην παραγωγική διαδικασία (καπιταλισμός), αλλά αποσπασματικά στον τρόπο αναπαραγωγής/διαχείρισης του (αναδιανομή, ανακατανομή).
Σε αυτό το πλαίσιο και στον αστερισμό του επαναπροσδιορισμού του αστικού/καπιταλιστικού διπολισμού όπως χαρτογραφήθηκε στις ελληνικές εθνικές εκλογές μπορούν να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα, με ευρύτερες προεκτάσεις που αφορούν και την Κύπρο, όσον αφορά τη πολιτική ουσία των πραγμάτων:
(α) Το πολιτικό δίπολο (νεοφιλελευθερισμός – σοσιαλδημοκρατία) όπως εξακτινώνεται και σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο διατηρείται με ορισμένες όμως τροποποιήσεις στο εσωτερικό του δεύτερου καθώς αντανακλάται περισσότερο μια μεταμοντέρνα νεοαριστέρα και όχι μια παραδοσιακή-ρεφορμιστική σοσιαλδημοκρατία.
(β) Σε ο,τι αφορά την κομματική εκπροσώπηση του δεύτερου πόλου (σοσιαλδημοκρατία) έχουμε μια εδραιωμένη μετατόπιση αφού ο ΣΥΡΙΖΑ έχει οριστικά πάρει τη θέση του παλιού ΠΑΣΟΚ (νυν ΚΙΝΑΛ) και αυτό αποτυπώνεται στα αποτελέσματα του εκλογικού χάρτη. Το νεοκομματικό δίπολο ΝΔ – ΣΥΡΙΖΑ, εκφράζει το πολιτικό δίπολο νεοφιλελευθερισμού/συντηρητισμού – σοσιαλδημοκρατίας/νεοαριστερας που κυριαρχεί σε εκλογικό επίπεδο.
Είναι ενδιαφέρον να δούμε κατά πόσο οι κινήσεις στο εσωτερικό του ΣΥΡΙΖΑ θα οδηγήσουν σε μια εκ νέου επανεκτίμηση της ταυτότητας του, και μετατροπή του από κινηματική-πολιτισμική νεοαριστερά του «ατομικού δικαιωματισμού», των identity politics, των πλατειών κ.α. (βλ. Ποδέμος, Ντιε Λίνκε) σε μια δεξιά σοσιαλδημοκρατία ευρωπαϊκής κοπής (βλ. συμμαχία S&D σε ευρωκοινοβούλιο). Βέβαια, η κοινωνική βάση στην οποία απευθύνεται παραμένει η ίδια, δηλαδή τα μεσαία αστικά στρώματα θεματοποιώντας κυρίως ζητήματα αισθητικής, ετερότητας, τρόπους ζωής, κατανάλωση κ.ά. και ούτε κατά διάνοια δεν αναφέρεται σε αλλαγή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και οργάνωσης της εργασίας (ακόμη και μέσω μεταρρυθμίσεων). Πηγαίνοντας ξανά πίσω στο 2015 και ιχνηλατώντας την πορεία του μέχρι σήμερα, καταδεικνύεται ακόμη εμφατικότερα πως δεν τίθεται κανένα ζήτημα του τύπου «ήθελε, αλλά δεν μπορούσε», «προσπάθησε, αλλά συνθηκολόγησε», «αναγκάστηκε να υποχωρήσει» κ.ά.
Επί του πρακτέου, και σε ο,τι αφορά τον «πόλεμο θέσεων» είναι σημαντικό να καταγραφεί ότι η αστική τάξη έχει καταφέρει σε μεγάλο βαθμό να (επανα)διαμορφώσει και να στήσει το πολιτικό παιχνίδι με τέτοιους όρους όπως καθρεφτίστηκε στις εκλογές ώστε οι κύριοι παίκτες, είτε φορούν ροζ, είτε μπλε, είτε πράσινη φανέλα να βάζουν γκολ για τα συμφέροντα του κεφαλαίου. Ενώ φαινομενικά εμφανίζονται ως να έχουν διαφορές, αυτές δεν αφορούν καμία ουσιαστική διαφοροποίηση σχετικά με την εξυπηρέτηση, προώθηση και υλοποίηση των συμφερόντων του κεφαλαίου, του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος. Η αστική τάξη, ως η κυρίαρχη επί των κοινωνικών σχέσεων, έχει οριοθετήσει ηγεμονικά το πεδίο της κοινωνικό-πολιτικής αντιπαράθεσης και κανονικοποιήσει τα όρια του πλαισίου σύγκρουσης, με τρόπο που δεν αμφισβητείται η λογική του καπιταλισμού, ο πυρήνας των εκμεταλλευτικών του σχέσεων (ατομική ιδιοκτησία μέσων παραγωγής / εμπορευματοποίηση εργατικής δύναμης).
Έχει λοιπόν εδραιώσει και θεμελιώσει το αξίωμα που λέει πως σημασία δεν έχει ποιος ασκεί την εξουσία (π.χ. ΝΔ, ή ΣΥΡΙΖΑ, ή ΚΙΝΑΛ), αλλά το ποιος την κατέχει (αστική τάξη) καταφέρνοντας να προβάλει τα συμφέροντας της τόσο μέσω μιας νεοφιλελεύθερης-συντηρητικής κυβέρνησης όσο και μέσω μια σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης (ακόμη και κυβέρνησης της «ριζοσπαστικής αριστεράς, της ρήξης, της ανατροπής κοκ»). Πρέπει δε να τονιστεί, ότι αυτό το δίπολο στην παρούσα συγκυρία δεν ενσαρκώνει καν μια υποτυπώδη αντίθεση ανάμεσα σε διαφορετικές λογικές διαχείρισης του καπιταλισμού καθότι το εύρος των διαχειριστικών επιλογών έχει ουσιαστικά σμικρυνθεί, ενώ σε ο,τι αφορά το γεωπολιτικό κομμάτι (συμμαχίες με ΗΠΑ – ΝΑΤΟ – ΕΕ, συνεργασία με Ισραήλ, εξωτερική πολιτική) υπάρχει πλήρης και κρυστάλλινη ευθυγράμμιση των αστικών κομμάτων.
Έτσι, είναι επιτακτικό να τονισθεί και να αναδειχθεί ακόμη μια φορά το προφανές (που πολλές φορές μπουρδουκλώνεται από δήθεν «αριστερές ψαγμένες αναλύσεις») πως οι (όποιες) διαφορές ανάμεσα στο πολιτικό/κομματικό προσωπικό της αστικής τάξης είναι αφενός περισσότερο (α) έκφραση ορισμένων μικροδιαφορων ως προς τον τρόπο και την τακτική επιβολής των ταξικών συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης που ελέγχει τα μέσα παραγωγής και την εξουσία συνολικότερα, και αφετέρου (β) απόρροια ενός ανταγωνισμού σε μικρό-επίπεδο ανάμεσα στο πολιτικό προσωπικό ως προς το δηλαδή ποιο κόμμα θα εξυπηρετήσει καλύτερα το κεφάλαιο (επιχειρηματίες, βιομήχανους, τραπεζίτες, εφοπλιστές κ.α.) διαχειριζόμενο το αστικό κράτος για να απολαύσει και το ίδιο μέρισμα από τη νομή της κυβερνητικής εξουσίας. Δεν υπάρχει καμία, επί της ουσίας, αμφισβήτηση της στρατηγικής του καπιταλιστικού δρόμου ανάπτυξης, καθώς το ζήτημα δεν είναι αν θα βρίσκεσαι στην αριστερή ή τη δεξιά λωρίδα αυτού του δρόμου, αλλά το κατά πόσο θα ακολουθήσεις μια διαφορετική στρατηγική, συνεπώς ένα διαφορετικό δρόμο ανάπτυξης. Αυτόν που δεν θα εδράζεται στο κέρδος και την αδιάκοπη τάση αναζήτησης κερδοφορίας, αλλά θα τοποθετεί τις σύγχρονες ανθρώπινες ανάγκες στο πυρήνα του σχεδιασμού της οικονομίας.
Δεν είναι τυχαία άλλωστε τα λόγια του κατά πολλούς σκληροπηρυνικά ακροδεξιού Άδωνη Γεωργιάδη στην παράδοση παραλαβή του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, που ενώ ευχαρίστησε τον Γιάννη Δραγασάκη “για την ωραία συζήτηση που είχαν” ανέφερε, “δεν ερχόμαστε εδώ για να γκρεμίσουμε, ερχόμαστε για να χτίσουμε κι εμείς αυτά που θεωρούμε σωστά” ενώ δεν παρέλειψε να αναφέρει πολύ συγκεκριμένα ότι “πολλές από τις δικές σας πρωτοβουλίες έτυχαν και της δικής μας συναίνεσης στη Βουλή”. Κλείνοντας, ευχήθηκε απευθυνόμενος στον κ. Δραγασάκη “κι εγώ να τύχω της δικής σας συναινέσεως εφόσον το κρίνετε στο μέλλον. Έχουμε πολιτική αλλαγή, αλλά το κράτος πρέπει να έχει συνέχεια, δεν έχουμε σκοπό να βγάλει ο ένας το μάτι του άλλου”.
Κλείνοντας, σε ο,τι αφορά την Ελλάδα, αυτόν τον δρόμο, τη λεωφόρο του μέλλοντος, την αναγκαία προοπτική οικοδόμησης του σοσιαλισμού – κομμουνισμού μπορεί να εκφράσει ο ιστορικά διαμορφωμένος, εργασιακά ριζωμένος και συλλογικό πολιτικός φορέας (ΚΚΕ) της εργατικής τάξης και των συμμαχικών της λαϊκών στρωμάτων – τάξη που αποτελεί το επαναστατικό κοινωνικό υποκείμενο, και την εν γένει πολιτικά κινητήριο δύναμη, στις παρούσες ιστορικές συνθήκες του καπιταλιστικού συστήματος.
The post Εκλογές, αστικά δίπολα και…καπιταλιστική συνέχεια appeared first on Αγκάρρα.
Η εκλογική ‘κανονικότητα’ και ο αγώνας που συνεχίζεται σήμερα
Αλλαγή σκυτάλης και πολιτικού προσωπικού λοιπόν στις χθεσινές εκλογές. Ο απερχόμενος πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας μίλησε κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης του για την επιστροφή της χώρας στην ‘κανονικότητα’, κάτι που εκ του αποτελέσματος αποδεικνύεται ότι δεν έπεισε όσους χρειαζόταν για να παραμείνει στην κυβέρνηση.
Το αποτέλεσμα των εκλογών, πάντως, είναι μια επιστροφή στην ‘κανονικότητα’ εκ των πραγμάτων. Τα αποτελέσματα μοιάζουν με αυτά των εκλογών του 2009 με ένα νέο δικομματισμό να εδραιώνεται και με τα δέκα χρόνια κρίσης να φέρνουν την αντικατάσταση του ενός πόλου του συστήματος (ΠΑΣΟΚ) από έναν άλλο (ΣΥΡΙΖΑ). Ακόμη και η ναζιστική συμμορία της Χρυσής Αυγής αντικαταστάθηκε από την Ελληνική Λύση του Βελόπουλου στον ρόλο του σχετικά πρόσφατου ΛΑ.Ο.Σ. Εκλογικά τουλάχιστον η αστική τάξη διαχειρίστηκε με απόλυτη επιτυχία την κρίση, η οποία αποτέλεσε την μεγαλύτερη δοκιμασία για την ηγεμονία του πολιτικού προσωπικού του καπιταλιστικού συστήματος στην Ελλάδα.
Ωστόσο, οι ομοιότητες με αυτό που κωδικοποιήθηκε ως ‘κανονικότητα’ (η κίβδηλη ευδαιμονία των προ-κρίσης δεκαετιών) τελειώνουν εκεί. Τα οικονομικά στοιχεία της λαϊκής οικονομίας δεν έχουν και δεν θα έχουν ποτέ στο μέλλον την εικόνα που είχαν τις προηγούμενες δεκαετίες. Μια ακόμη μεγάλη διαφορά που κατοχυρώθηκε σε αυτή την εκλογική αναμέτρηση είναι η εικόνα απαξίωσης του πολιτικού συστήματος από μεγάλο τμήμα του εκλογικού σώματος. Η αποχή που έκλεισε στο 42,08%, αποτελεί την δεύτερη μεγαλύτερη της μεταπολίτευσης και δίνει μια εικόνα μεγάλης απογοήτευσης, μια εικόνα ενός λαού σε παραίτηση και κατάθλιψη. Φυσικά αυτή η εικόνα είναι άμεσο αποτέλεσμα της πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ που απογοήτευσε μεγάλο τμήμα των ψηφοφόρων του, οδηγώντας τους είτε σε πολιτική συντηρητικοποιηση, είτε σε απάθεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ΚΚΕ προειδοποίησε για το που θα οδηγήσει η πολιτική και η στρατηγική του ΣΥΡΙΖΑ από το 2012 κιόλας
Σε αυτές τις συνθήκες ‘κανονικότητας’ λοιπόν, το ΚΚΕ κατάφερε να κρατήσει τις δυνάμεις του, οι οποίες εάν κάποιος δει την μεγάλη εικόνα της κατάστασης του κινήματος σε Ευρωπαϊκό επίπεδο δεν είναι διόλου αμελητέες. Πολύ ειδικότερα δε, εάν αναλογιστούμε ότι σε αντίθεση με τα αστικά κόμματα οι ψηφοφόροι του ΚΚΕ είναι πολύ πιο συνειδητοποιημένοι και δραστήριοι, όπως καταμαρτυρούν οι γενναίες προσπάθειες και η εν γένει δυναμική παρουσία των ψηφοφόρων του Κόμματος σε όλη την προεκλογική περίοδο. Ωστόσο, για να λέμε τα πράγματα με το όνομα τους αυτή η σταθεροποίηση των δυνάμεων που καταγράφεται στην κάλπη, ειδικά σε σχέση με την διαμόρφωση συντηρητικών και αντιδραστικών συσχετισμών στην εξουσία δεν είναι αρκετή. Μεγάλα τμήματα του λαού παγιδεύθηκαν και πάλι στα ψεύτικα διλήμματα και ψήφισαν είτε τον ένα πόλο του συστήματος, είτε τον άλλο με ‘μισή καρδιά’. Αυτό είναι αποτέλεσμα της ‘εκπαίδευσης’ του λαού από το πολιτικό σύστημα στην λογική, όχι πια των μειωμένων απαιτήσεων, αλλά στην λογική των ανύπαρκτων απαιτήσεων. Ας είναι, το ΚΚΕ θα είναι εδώ από σήμερα για να αγωνιστεί και για αυτούς που δεν το ψήφισαν και για να αποδείξει ότι αξίζει την εμπιστοσύνη τους και για να συνεχίσει τον αγώνα να πείσει τον λαό ότι αξίζει πολύ περισσότερα και μπορεί να τα πάρει μόνο εάν πιστέψει στις δικές του δυνάμεις.
Σε μια γενικότερα καταθλιπτική εκλογική εικόνα ένα από τα ελπιδοφόρα μηνύματα που έβγαλαν οι κάλπες έρχεται από την Αθήνα και την Αττική, στην οποία βρίσκεται και η μεγαλύτερη μάζα των εργαζομένων, όπου το ΚΚΕ είναι ξεκάθαρα τρίτη δύναμη. Αυτό το αποτέλεσμα μπορεί να αποτελέσει μια βάση στην οποία μπορεί να ‘χτίσει’ το Κόμμα στα επόμενα χρόνια και καταδεικνύει ότι έστω και σε εμβρυϊκό ακόμα επίπεδο, υπάρχουν διεργασίες ενίσχυσης που μπορούν να ενταθούν στην περίοδο που αρχίζει από σήμερα.
Κλείνοντας πρέπει να τονιστεί ότι οι κάλπες δεν είναι τίποτα άλλο από μια αποτύπωση συσχετισμών και σε καμία περίπτωση δεν καθορίζουν τα πάντα. Τίποτα δεν κερδίζεται σε αυτές και τίποτα δεν χάνεται από αυτές. Από αύριο κιόλας ξεκινάει ο αγώνας, με το ΚΚΕ και την πρωτοπόρα εργατική τάξη όπως πάντα στην προμετωπίδα του, εναντίον -μιας ακόμη- αντιλαϊκής κυβέρνησης και ο αγώνας να μεγαλώσουν οι απαιτήσεις και να αυξηθεί η πίστη του λαού στις δικές του δυνάμεις και όχι στον οποιοδήποτε μεσσία. Ούτως ώστε στο παρόν να μπλοκαριστούν όσα περισσότερα από αυτά που έρχονται, αλλά κυριότερα στο μέλλον να ανοίξουν ορίζοντες για μια πραγματική αλλαγή εξουσίας και για μια χώρα και οικονομία που θα δουλεύει πραγματικά για τους πολλούς. Ούτως ώστε να αναστρέψουμε την ζημιά που έκανε ο καιροσκοπισμός του ΣΥΡΙΖΑ στις αξίες, τα ιδανικά, τα σύμβολα, και τα όνειρα των αριστερών και προοδευτικών ανθρώπων του τόπου. Επομένως, ψηλά τις σημαίες και τα κεφάλια σύντροφοι οι πιο όμορφοι αγώνες μας είναι μπροστά μας!
The post Η εκλογική ‘κανονικότητα’ και ο αγώνας που συνεχίζεται σήμερα appeared first on Αγκάρρα.
Ο σύντροφος Τσερκέζ Κορκμάζ ήρθε πριν χρόνια στην Κύπρο ως πολιτικός πρόσφυγας αφού διώκεται από το τουρκικό κράτος για την δράση του ως στέλεχος της κουρδικής αριστεράς για την αυτοδιάθεση του κουρδικού λαού, έχοντας μάλιστα φυλακιστεί και βασανιστεί για μεγάλο χρονικό διάστημα στην Τουρκία για την επαναστατική του δράση.
Με τον ερχομό του στην Κύπρο κατέθεσε άμεσα αίτημα για πολιτικό άσυλο, ενώ δεν σταμάτησε λεπτό να παλεύει για τα δίκια του λαού του, στηρίζοντας και συμμετέχοντας ανελλιπώς στις δραστηριότητες και κινητοποιήσεις της κουρδικής κοινότητας ως οργανωμένο μέλος του σωματείου Κουρδιστάν “Θεόφιλος” στην Λεμεσό. Οι κακουχίες από την μακροχρόνια καταπίεση και τους βασανισμούς που έχει υποστεί από τους εξουσιαστές εχθρούς της ελευθερίας, του έχουν προκαλέσει μόνιμους σοβαρούς τραυματισμούς, όμως αυτό δεν τον εμποδίζει καθόλου από το να πρωτοστατεί σε κάθε αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τον φασισμό για την πανανθρώπινη λευτεριά.
Μάλιστα έδωσε το παρών του και σε δικές μας εκδηλώσεις, πάντα πρόθυμος να μοιραστεί εμπειρίες αλλά και να ενημερωθεί για την κατάσταση στην Κύπρο. Γενικότερα όπου έζησε συνδέθηκε με το ταξικό και επαναστατικό κίνημα, στην Τουρκία, την Ελλάδα, την Γερμανία και αλλού.
Και ενώ εγκρίθηκε από την κυπριακή κυβέρνηση το αίτημα του για πολιτικό άσυλο και του παραχωρήθηκαν τα απαραίτητα έγγραφα για να ταξιδεύει προς και από την Κύπρο, προχτές συνελήφθη στο αεροδρόμιο Λάρνακας κατόπιν αιτήματος της γερμανικής κυβέρνησης που τον κατηγορεί για τρομοκρατικές ενέργειες στο έδαφος της και ζητά την έκδοση του εκεί για να δικαστεί!
Στην πραγματικότητα η γερμανική κυβέρνηση δεν έχει κανένα στοιχείο εναντίον του Τσερκέζ για δήθεν τρομοκρατική δράση. Η στοχοποίηση του γίνεται γιατί η Γερμανία (όπως και η ΕΕ γενικότερα) χαρακτηρίζει ως τρομοκρατική οργάνωση το εργατικό κόμμα Κουρδιστάν ΡΚΚ, ποινικοποιώντας έτσι κάθε δραστηριότητα του κουρδικού απελευθερωτικού κινήματος. Κι όλα αυτά σε μια περίοδο που ακόμα και εντός της ΕΕ καταρρέει η προπαγάνδα περί τρομοκρατίας για το ΡΚΚ, αφού μόλις πριν λίγες μέρες βελγικό δικαστήριο αποφάνθηκε ότι δεν πρόκειται για τρομοκρατική οργάνωση.
Ο Τσερκέζ μέχρι στιγμής παραμένει υπό κράτηση αφού το δικαστήριο αρνήθηκε να τον αφήσει ελεύθερο μέχρι την έναρξη της δίκης που υπολογίζεται για τις αρχές Απριλίου.
Καταγγέλλουμε την στάση και τις ενέργειες του κράτους ενάντια στον σύντροφο και απαιτούμε την άμεση απελευθέρωση του. Σε αντίθετη περίπτωση, η κυβέρνηση θα είναι υπεύθυνη για οτιδήποτε του συμβεί
Προστίθενται οι εργάτες που πεθαίνουν εν ώρα εργασίας, λόγω της ελλειπούς ασφάλειας που παρέχεται για την διεκπεραίωση της. Σύμφωνα με δελτίο της αστυνομίας, 52 εργάτης στη Λεμεσό έχασε την ισορροπία του από σκαλωσιά με αποτέλεσμα να πέσει σε κενό περίπου 5 μέτρα.
Αρνούμαστε να αποκαλέσουμε τέτοια περιστατικά ως “εργατικά δυστυχήματα”, διότι τέτοια περιστατικά πολύ απλά θα μπορούσαν αποφευχθούν με στοιχειώδη λήψη μέτρων ασφαλείας. Ακόμα ένας ανώνυμος αναλώσιμος στο βωμό της μείωσης του κόστους. Είναι ένα ζήτημα για την οικοδομική βιομηχανία και τους εργάτες να απαιτήσουν καλύτερες συνθήκες και περισσότερα μέτρα ασφαλείας για αποφυγή τέτοιων τραγικών γεγονότων στο μέλλον.
Συλλυπητήρια στους οικείους του εκλιπόντος και δύναμη στην οικογένεια του.
The post Άλλος ένας εργάτης νεκρός εν ώρα εργασίας appeared first on Αγκάρρα.
Μαθητικό σκίτσο για την Έλενα, από τον τοίχο του Βασίλη Καφαντάρη
Τες τελευταίες μέρες εγίναμε μάρτυρες μιας υπόθεσης που είδε τα φώτα της δημοσιότητας πολλά αργά. Μιαν υπόθεση σεξουαλικής κακοποίησης ενός κοριτσιού, σήμερα 29 ετών, που τον ιερωμένο ανάδοχο γονιό της, το οποίο πριν που λλίες μέρες επέθανε κάτω που άγνωστα αίτια. Ξέρουμε καλά ότι τέθκοιες περιπτώσεις υπάρχουν, αλλά τζείνο που λείπει που την δημόσια σφαίρα εν η συζήτηση που αφορά στο πώς το σώμα ενός κοριτσιού ή μιας νεαρής γυναίκας μπαίνει σε μια διαλεκτική όπου στο τέλος της ιστορίας αμφισβητείται η αξία της ίδιας της της ύπαρξης. Είναι, λοιπόν, κάποια άτομα πιο άξια να προστατευτούν ή ακόμα τζαι να υπάρχουν που άλλα στην κυπριακή κοινωνία;
Μια πτυχή τούτης της υπόθεσης αφορά τον ρόλο τζαι τη στάση της ηγεσίας της εκκλησίας, που βέβαια έν προκαλούν έκπληξη. Η εκκλησιαστική ηγεσία, όπως εσυνέβηκε τζαι σε άλλες περιπτώσεις παιδοφιλίας από ιερωμένους που είδαν την δημοσιότητα στο παρελθόν στην Κύπρο -αλλά τζαι όπως είδαμε να συμβαίνει τζαι σε άλλες χώρες (π.χ με την καθολική εκκλησία)-, επιχείρησε, τούτα ούλλα τα χρόνια που την «απασχόλησε» η υπόθεση αλλά τζαι τωρά, να διατηρήσει την τάξη πραγμάτων, για να συνεχίζει ο ιερέας ναν ο φορέας της αλήθκειας, ακόμα τζαι όταν τούτος λειτουργεί εις βάρος της ψυχικής τζαι σωματικής υπόστασης των παιδιών. Τότε, η Ιερά Σύνοδος αθώωσε τον ιερέα -θύτη τζαι επανέφερε τον στα ιερατικά του καθήκοντα. Μάλιστα, όπως παρακολουθούμε στο βίντεο που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο, ο θύτης ιερωμένος, αμέσως μετά την αποφυλάκισή του, απευθύνθηκε στην θεία εξουσία για να τον στηρίξει τζαι ένας που τους επί γης αντιπροσώπους της επαρείχεν του δημόσια στήριξη. Σήμερα, όταν ανακινήθηκε το θέμα μετά τον θάνατο της Έλενας, παρακολουθούμε την αλληλοεπίρριψη ευθυνών μεταξύ αρχιεπισκόπου και μητροπολίτη Ταμασού συνεχίζοντας στην ουσία την προσπάθεια συγκάλυψης των ευθυνών τους.
Μια άλλη πτυχή, τζαι τζείνη που μας αφορά παραπάνω, εν η τοπική κοινότητα τζαι τα σεξιστικά αντανακλαστικά της. Αφορμολοημένη που αντιλήψεις περί ηθικής τζαι γυναικείας σεξουαλικότητας, μέρος της τοπικής κοινότητας καταδικάζει την κακοποιημένη γυναίκα τζαι μετά τον θάνατο της, αρνούμενη ακόμα τζαι την δικαστική καταδίκη. Στην ρητορική που βλέπει την δημοσιότητα η τοπική στήριξη στον ιερωμένο αναφέρεται σε ανάρμοστη σεξουαλική συμπεριφορά της νεαρής γυναίκας, για να στηρίξει το στήσιμο μιας υπόθεσης ότι τάχα η όλη δικαστική διαδικασία ήταν μια σκευωρία τζαι ότι ένα δεκάχρονο κορίτσι τζαι αργότερα μια νεαρή γυναίκα, που υποβλήθηκε σε επίπονες δικαστικές διαδικασίες, είσσιεν ως κίνητρο τον διασυρμό ενός «άγιου» ανθρώπου. Μια ρητορική που εν αρκετά κοινή σε τέθκοιες περιπτώσεις που την πλευρά του θύτη, πλην όμως βρίσκει στήριξη στο εύφορο έδαφος του εγκληματικού μισογυνισμού της κοινότητας, απόρροια τζαι της πατριαρχίας που χαρακτηρίζει ευρύτερα την κυπριακή κοινωνία. Η σεξουαλικότητα της νεαρής κοπέλας χρησιμοποιείται όι μόνο ως δικαιολογία για τον εξευτελισμό της, αλλά τζαι σαν μια ένδειξη ότι, επειδή εν λερωμένη, εν μια ζωή που έν αξίζει σημασίας ίσως ακόμα τζαι ύπαρξης γενικότερα. Η μικρή κοινωνία ενός χωρκού της Κύπρου ξερνά εγκληματικό σεξισμό που δημιουργεί τες προϋποθέσεις όι μόνο της συγκεκριμένης κακοποίησης, αλλά τζαι άλλων μεταγενέστερων κακοποιήσεων τζαι θυματοποίησης.
Ταυτόχρονα, τζείνο που πρέπει να μας απασχολήσει πιο πολλά που την εκκλησσιά, εν η εγκληματική στάση του κράτους τζαι των θεσμών του. Το αίμα της νεαρής κοπέλας έλουσε τζαι τα σιέρκα του κράτους. Αν τζαι έξερε, ταυτιζόμενο με την εκκλησία τζαι την κοινότητα, υποκινούμενο που την πατριαρχία τζαι τον μισογυνισμό τζαι εγκλωβισμένο μέσα στην αδιέξοδη εξάρτηση του που την εκκλησσιά, αμέλησε την προστασία της τζαι εκαθόρισε με την αδιάφορη αδράνεια του τες προϋποθέσεις για τον θάνατο της. Το κράτος τζαι οι υπηρεσίες του, που ετοποθετήσαν τούτην την κοπέλα όταν ήταν παιδί σε ανάδοχη οικογένεια λόγω ακατάλληλων συνθηκών στην βιολογική της οικογένεια, αντιμετωπίσαν την σαν μιας άλλης κατηγορίας άνθρωπο. Εάν ένα παιδί 10 χρονών που κακοποιήθηκε αγνοείται με τούντον τρόπο που τες υπηρεσίες ευημερίας, αντιλαμβανόμαστε (όπως πολύ πιθανό τζαι η ίδια η κοπέλα) ότι για το κράτος η ζωή της εν λιόττερο αξιοβίωτη. Στην συνέχεια, όταν ήταν πλέον ενήλικας τζαι αποφάσισε να προχωρήσει σε καταγγελία, όσο τζαι να κατάφερε να στοιχειοθετήσει την ποινική υπόθεση, ένα μεγάλο μέρος της κοινότητας εστράφηκε εναντίον της, θυματοποιώντας την ξανά.Τότε οι υπηρεσίες του κράτους ήταν πάλε απούσες για να την προστατέψουν τζαι να την στηρίξουν, όπως τζαι πιο μετά, όταν πλέον είσσιεν περάσει που πολλές διαδικασίες ανακρίσεων τζαι επανεξετάσεων στο δικαστήριο για να καταδικαστεί ο θύτης, τζαι η εκκλησία αθώωσεν τον τζαι τζείνος επέστρεψε στα ιερά του καθήκοντα.
Η κοινωνία μας έννεν μόνο μια βαθκιά πατριαρχική κοινωνία, αλλά ταυτόχρονα μια κοινωνία όπου κυριαρχεί η σχέση εξουσίας εκκλησίας τζαι κράτους πάνω στις ζωές μας. Τούτη η σχέση εκφράστηκε στη ζωή της Έλενας σαν ένας επαναλαμβανόμενος βιασμός. Χρειάζεται να δοθούν αγώνες για να ανατραπεί τούτη η καταπιεστική για μας συνθήκη. Χρειάζεται να δοθούν αγώνες για να διεκδικήσουμε τζαι να κερδίσουμε χώρο, για να ακούεται ο λόγος τζαι η φωνή των γυναικών που βιώνουν βία. Έν ανεχούμαστε μια κοινωνία τζαι ένα κράτος που υπερασπίζεται τους βιαστές, την πατριαρχία, τον μισογυνισμό τζαι εγκληματεί εις βάρος των γυναικών, λες τζαι τα σώματα, οι ζωές τζαι οι φωνές τους μετρούν λλιόττερο. Οι ευθύνες ούλλων εν εγκληματικές. Έν θέλουμε άλλα τέθκοια περιστατικά ξανά. Κανεί πκιον.
Συσπείρωση Ατάκτων, 31/3/2018
Alain Badiou
Κύριος και δούλος στον Χέγκελ
Crisis and Critique 41 (2017)
Αυτό σημαίνει ότι είναι αλήθεια πως η θανατηφόρα πάλη για αναγνώριση μας αναγκάζει, με τις συνέπειές της, να περάσουμε από μια διαδικασία σε μια άλλη. Στην πρώτη διαδικασία, ο Κύριος κυριαρχεί πάνω στο δούλο. Αλλά ποιο θα είναι το περιεχόμενο, η άσκηση αυτής της κυριαρχίας; Εδώ βρίσκουμε πάλι το βασικό ρόλο του τρίτου όρου, του πράγματος. Όντας αυτός που καταφάσκει στην καθαρή αυτοσυνείδηση, ο Κύριος πρέπει να ζήσει ανεξάρτητα από το πράγμα. Αφού αυτός ανέλαβε τον κίνδυνο του θανάτου και άρα επιβεβαίωσε την καθαρότητα της αυτοσυνείδησης, αποσπασμένης από τις ανάγκες της ζωής, δεν μπορεί πια να εξαρτάται από το πράγμα. Ο Κύριος λοιπόν είναι αυτός που πρέπει να μπορεί να απολαύσει το πράγμα χωρίς να απορροφάται από αυτό. Αυτή είναι η δική του θέση. Συνεπώς, θα διατάζει τον δούλο, διότι αυτός έχει επιλέξει την πλευρά της υλικής ζωής, της απορρόφησης από την υλική ζωή, προς όφελος του Κυρίου. Θα του ζητήσει λοιπόν να παράγει τα πράγματα που αυτός θέλει, χωρίς ο ίδιος να βυθίζεται στο βάλτο της ζωής, αν μπορεί να το θέσει κανείς έτσι. Το καθήκον της ενασχόλησης με τον βάλτο της ζωής επιστρέφεται στο δούλο, ώστε αυτός να παρέχει στον Κύριο τα πράγματα που αυτός χρειάζεται. Με την έννοια αυτή, ο Κύριος είναι άμεση απόλαυση, ενώ ο δούλος δεν μπορεί να απολαύσει το πράγμα, διότι αυτό προορίζεται για τον Κύριο. Ο δούλος πρέπει να εργάζεται και να διαμορφώνει το πράγμα για την απόλαυση του Κυρίου. Ενώ στην πάλη για αναγνώριση πήρε το μέρος της ζωής, ο δούλος είναι λοιπόν αυτός που παραδόξως βρίσκει τον εαυτό του στη θέση της αδυναμίας να ικανοποιήσει τις άμεσες ζωτικές του ανάγκες, και έτσι εξαναγκάζεται να αναβάλλει την απόλαυσή του, εφόσον εργάζεται για τον Κύριο.
Έχουμε εδώ ένα εντελώς εξαιρετικό σχήμα, στο βαθμό που το σχήμα αυτό εκκινεί μια αντιστροφή. Αναγκασμένος να αναβάλει την άμεση ικανοποίησή του, να εργάζεται, να διαμορφώνει και να καλλιεργεί το πράγμα ανεξάρτητα από τις δικές του επιθυμίες, για την επιθυμία του άλλου, ο δούλος στο τέλος γίνεται ο επινοητής του πολιτισμού, διότι είναι ο επινοητής μιας επιθυμίας που απορρέει από τη διαμόρφωση του πράγματος, τη διακόσμηση του πράγματος, την αισθητική του πράγματος. Εδώ πρέπει να ενθυμηθούμε τη γλώσσα του Φρόιντ, που βρίσκεται τόσο κοντά σε όλα αυτά, και να πούμε ότι ο δούλος είναι ο άνθρωπος της μετουσίωσης, ο άνθρωπος της κατεσταλμένης απόλαυσης, για χάρη της εργασίας πάνω στο πράγμα. Συνεπώς, είναι αυτός που δημιουργεί τον ανθρώπινο πολιτισμό.
Βλέπουμε εδώ, όπως θα μας πει και ο Χέγκελ, μια πλήρη αντιστροφή. Ο Κύριος, ο οποίος είχε δώσει κατάφαση στην αυτοσυνείδηση σε βάρος της ζωής έχει καταστεί αυτός που ικανοποιείται με την άμεση απόλαυση, ενώ ο δούλος αναγκάζεται να αναβάλλει την ικανοποίηση της άμεσης επιθυμίας του για χάρη του πολιτισμού, της επινόησης περισσότερων και περισσότερο όμορφων, θαυμαστών και δημιουργικών αντικειμένων. Είναι λοιπόν ο δούλος που γίνεται ο δημιουργός ενός μετουσιωμένου πολιτισμού, ενώ ο Κύριος τελικά παραμένει κάποιος που απολαμβάνει χωρίς καμία δημιουργικότητα.
Στο δεύτερο λοιπόν τμήμα έχουμε μια εντυπωσιακή αντιστροφή που στο τέλος διασαφηνίζει ότι η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία των δούλων και όχι των Κυρίων, οι οποίοι δεν εκπροσωπούν τίποτε άλλο από την ιστορία της διαδοχικής απόλαυσης, ποτέ την ιστορία του δημιουργικού και παραγωγικού πολιτισμού. Αυτή η διαλεκτική αντιστροφή μας επιτρέπει να καταλάβουμε με ποια έννοια κάποια βάθη στον Χέγκελ έχουν παίξει το ρόλο πυξίδας προσανατολισμού για το Μαρξισμό: στην καρδιά της Ιστορίας, η βασική δημιουργικότητα είναι στο πλευρό των καταπιεσμένων και όχι σ’ αυτό των καταπιεστών. Ο Χέγκελ προσπαθεί να παρουσίασει μια ρητή ανάλυση αυτού του γεγονότος σε ένα απόσπασμα που παραθέτω πριν το σχολιάσω:
Όπως όμως η Κυριότητα έδειξε ότι η βασική της φύση είναι το αντίστροφο από αυτό που επιζητά να είναι, έτσι και η δουλικότητα, στην εκπλήρωσή της, θα μετατραπεί στο αντίθετο από αυτό που είναι άμεσα· ως συνείδηση που εξαναγκάζεται να επιστρέψει στον εαυτό της, θα αποσυρθεί στον εαυτό της και θα μετασχηματιστεί σε πραγματικά ανεξάρτητη συνείδηση.
Ας συνοψίσουμε. Αντιμέτωπος με τον κίνδυνο του θανάτου, ο Κύριος αποκηρύττει την αμεσότητα της ζωής, μόνο και μόνο για να καταλήξει τελικά στην αμεσότητα της απόλαυσης που συνδέεται με ένα πράγμα, του οποίου ο πραγματικός Κύριος είναι ο δούλος. Με την έννοια αυτή, ο Κύριος γίνεται δούλος του δούλου. Απ’ τη δική του πλευρά, ο δούλος έχει αντίθετα αποδεχτεί, εξαιτίας του φόβου του θανάτου, την πρωταρχικότητα της άμεσης επιβίωσης. Αλλά, αναγκασμένος να εργαστεί και να αποδεχτεί τη διαμεσολάβηση της εργασίας, δημιούργησε τον πολιτισμό, κι έτσι έγινε μελλοντικός Κύριος του Κυρίου. Εξαιτίας της αδυναμίας του να ζήσει παρά μόνο στο παρόν, ο Κύριος έγινε δούλος του δούλου· με τη σειρά του, ο δούλος, που αφοσιώνεται στο μέλλον, γίνεται ο Κύριος του Κυρίου.
Τώρα, μπορούμε να αντλήσουμε κάποια αποσαφήνιση από όλα αυτά σχετικά με την ιστορική δουλεία; Σε ένα βαθμό, ναι. Από την οπτική της τελικής θέσης, η πιο σημαντική ιστορική εργασία έχει τη μορφή της παραγωγής, της δημιουργίας εκ μέρους αυτών που βρίσκονται σε υπόδουλη κατάσταση και όχι εκ μέρους αυτών που βρίσκονται στη θέση του Κυρίου. Ωστόσο θεωρώ ότι παραμένουν τρεις αντιρρήσεις. Κι αυτό συμβαίνει μάλιστα ξέχωρα από την πιο τυπική και πιο αδιαπραγμάτευτη αντίρρηση ότι η γερμανική λέξη “Knecht”—που στα γαλλικά μεταφράζεται ως σκλάβος/δούλος—στα γερμανικά σημαίνει “υπηρέτης” ή “παγαπόντης”, και ότι έχει κανείς έτσι να κάνει με μια πιο οικουμενικού χαρακτήρα διαλεκτική από αυτή την οποία αφορά το ανθρωπολογικό φαινόμενο της δουλείας.
Η πρώτη αντίρρηση: Η ασυμμετρία παραμένει ανεξήγητη, δεν εξάγεται λογικά και κατά συνέπεια, το ιστορικό φαινόμενο της δουλείας δεν συλλαμβάνεται, ακριβώς επειδή προϋποθέτει μια ενδεχομενική ασυμμετρία, την ασυμμετρία ανάμεσα σε ανθρώπινες ομάδες που βρίσκονται σε διαφορετικά επίπεδα τεχνικής, επιστημονικής και στρατιωτικής ανάπτυξης, και η οποία γίνεται αντικειμενική, ιστορική ασυμμετρία. Η υλική δυνατότητα να οργανώσει κανείς κάτι τόσο τεράστιο και τρομακτικό όπως το δουλεμπόριο σε όλο τον Ατλαντικό δεν μπορεί να εξηγηθεί χωρίς να αναφερθούν τα υλικά μέσα και η βούληση για κυριαρχία τα οποία διέθετε το ένα στρατόπεδο, αυτό των ισχυρών ιμπεριαλιστών. Υπάρχει μια ανωτερότητα που κατακτιέται και η οποία δεν μπορεί να εξηγηθεί ως συνέπεια της καθαρής συνάντησης: κατά τη στιγμή αυτής της συνάντησης έχει ήδη συγκροτηθεί μια μείζων ασυμμετρία. Αυτό είναι ένα σημείο που ο Χέγκελ δεν συνυπολογίζει στη διαλεκτική συγκρότηση Κυρίου και δούλου, απλώς και μόνο επειδή ο ίδιος παραμένει αφοσιωμένος στο δικό του πρόγραμμα, που είναι η εξαγωγή της διαλεκτικής από τη συνάντηση.
Από εδώ ξεκινά μια δεύτερη αντίρρηση. Μπορεί να πει κανείς ότι η πραγματική, η ιστορική δουλεία μπορεί μάλλον να περιγραφεί ως ένα σημείο αδιεξόδου στην εγελιανή διαλεκτική. Ενός αδιεξόδου το οποίο μπορούμε πολύ ξεκάθαρα να εντοπίσουμε στη δεύτερη στιγμή: το πράγμα διαμεσολαβεί τη σχέση ανάμεσα στην απόλαυση και την εργασία. Η αρχή εδώ είναι πολύ απλή: μέσω της εργασίας του, ο δούλος προσφέρει στον Κύριο ό,τι αποκτά η απόλαυσή του. Όμως η ιστορική δουλεία δεν περιορίζεται σε αυτή τη διαμεσολαβητική θέση του δούλου ανάμεσα στο πράγμα και τον Κύριο. Ο ιστορικός δούλος είναι εν μέρει η απόπειρα να ταυτιστεί ο δούλος με το πράγμα. Ο πραγματικός δούλος δεν είναι απλά αυτός που μπορεί να εργαστεί πάνω στο πράγμα ώστε να το προσφέρει στον Κύριο. Πραγμοποιείται ο ίδιος· αντιμετωπίζεται, πουλιέται και αγοράζεται σαν πράγμα. Ακόμα κι αν γνωρίζει κάποιος πολύ καλά ότι παραμένει πάντοτε μια ζώνη του αδύνατου σε αυτή την ακραία στάση, είναι ωστόσο αλήθεια ότι με την αυστηρή έννοια, η δουλεία είναι διαφορετικό πράγμα από τη δουλικότητα που περιγράφει ο Χέγκελ. Από αυτή την οπτική μπορούμε να πούμε πως η πραγματική δουλεία είναι η στιγμή όπου η δεύτερη στιγμή της εγελιανής διαλεκτικής βρίσκεται σε ένα είδος αδιεξόδου, καθώς έχει παραλύσει εξαιτίας του γεγονότος ότι σε αυτή τη μορφή δουλείας δεν αναγνωρίζουμε πραγματικά τη διάκριση ανάμεσα στο πράγμα και την εργασία. Βεβαίως, αυτό που αναμένει κάποιος από το δούλο είναι εργασία, αλλά αυτή η εργασία μοιάζει να αναδύεται από το πράγμα, αφού ο ίδιος ο δούλος είναι πράγμα. Κι έτσι, το τρίπτυχο απόλαυση, πράγμα και εργασία, το οποίο βεβαίως και υπάρχει στο πραγματικό—αφού για παράδειγμα ο δούλος παράγει τη ζάχαρη για τις αγορές των Κυρίων του—αυτή λοιπόν η διαλεκτική δεν είναι η υποκειμενική διαλεκτική της πραγματικής δουλείας. Στην πραγματική δουλεία, ο δούλος καταβαραθρώνεται στο πράγμα το οποίο χειρίζεται, είναι ένα πράγμα ανάμεσα σε πράγματα. Θα πρέπει λοιπόν να αναγνωρίσουμε ότι σε αυτό ακριβώς σημείο, η ιστορική δουλεία δεν είναι κάτι που εισέρχεται στο εγελιανό σχήμα.
Τέλος, η τρίτη αντίρρηση: στο εγελιανό πλαίσιο, καθίσταται αδύνατο να αποκτήσουμε πρόσβαση στην πραγματική πολιτική υποκειμενικότητα του δούλου σε συνάρτηση με τη δουλεία. Εννοώ ότι ταυτόχρονα με τις προσπάθειες χειραφέτησης που εμπερικλείονται στο πλαίσιο αυτό, υπάρχουν επίσης οι εξεγέρσεις κάτω απ’ την ηγεσία του Σπάρτακου στη ρωμαϊκή αυττοκρατορία ή της εξέγερσης των δούλων της Αϊτής υπό την ηγεσία του Τουσαίν Λ’Ουβερτούρ. Αυτές οι εξεγέρσεις δεν εισέρχονται στο σχήμα διότι στον Χέγκελ, ο δούλος περιορίζεται στο επίπεδο της πολιτισμικής παραγωγής του πράγματος, κι έτσι τίποτε δεν του επιτρέπει να μπορεί να επινοήσει μια ιδιαίτερη πολιτική υποκειμενικότητα. Απουσιάζει η μορφή της πολιτικής εξέγερσης με καταγωγή τη δουλεία, κι όχι απλά λόγω περιφρόνησης ή άγνοιας, αλλά εξαιτίας της ίδιας της δομής της εγελιανής συλλογιστικής ανάπτυξης.
Σε ό,τι με αφορά θεωρώ—και εδώ ολοκληρώνω—πως η αναφορά του διαλεκτικού αναπτύγματος του Χέγκελ είναι στον κόσμο της αριστοκρατίας. Ο κόσμος της απόλαυσης του Κυρίου παραμένει ο κόσμος του αριστοκράτη και ο κόσμος του δούλου, των κατώτερων τάξεων, περιλαμβάνει τελικά την αστική τάξη. Οι κατώτερες τάξεις περιλαμβάνουν ακόμα το κοινωνικό στρώμα των διανοουμένων, δηλαδή το στρώμα που έχει θεμελιακό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτισμού—οπωσδήποτε στην κατάσταση δουλικότητας ως προς την μοναρχική αριστοκρατία, στην κατάσταση υποτέλειας και δουλοπρέπειας—αλλά αυτό το στρώμα είναι σε τελική ανάλυση ο πραγματικός μηχανισμός της Ιστορίας. Υπερβάλλοντας κάπως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο δούλος είναι ο ίδιος ο Χέγκελ, αν τον εννοήσουμε στην τελική ανάλυση σαν έναν μικροκαθηγητή, ασήμαντο σε σχέση με το πολιτικο-μοναρχικό καθεστώς της Πρωσσίας της εποχής του. Ο Χέγκελ αποδίδει στον εαυτό του ή προσφέρει στον εαυτό του, στην καρδιά της συνείδησης της σχετικής δουλικότητας του μικρο-δημόσιου υπάλληλου στα τέλη του 18ου αιώνα, το πραγματικό ιστορικό μεγαλείο. Μπορούμε να το ανακατασκευάσουμε κάπως έτσι: “Ωραία όλα αυτά, αλλά εμένα, τον Χέγκελ, θα θυμάστε· θα υπάρχω για πάντα, ενώ κανείς δε θα θυμάται τον Κόμη τάδε, ο οποίος ασφαλώς και απόλαυσε τη ζωή του περισσότερο από μένα, αλλά ο οποίος, από τη σκοπιά της οικουμενικής ιστορίας, δεν είναι τίποτα.” Για μένα, ο Χέγκελ βρίσκεται πολύ κοντύτερα σ’ έναν τέτοιο άνθρωπο από ό,τι στους ζαχαροπαραγωγούς της Καραϊβικής.
Θα έλεγα λοιπόν ότι η διαλεκτική Κυρίου και δούλου στο Χέγκελ αποτελεί μιαν ενδιαφέρουσα, παθιασμένη μορφή, ακόμα κι απ’ την οπτική της θεωρίας του άλλου και της εισαγωγής της στη φιλοσοφία. Είναι ενδιαφέρουσα στο βαθμό που φέρνει μαζί της τη θεωρία της απόλαυσης και της εργασίας, καθώς επίσης και τη λειτουργία της μετουσίωσης και της κατεσταλμένης επιθυμίας στο ζήτημα αυτό. Είναι επίσης ενδιαφέρουσα απ’ τη σκοπιά του τρόπου με τον οποίο καταφέρνουν να αυτο-αναπαρασταθούν οι υποτελείς τάξεις κατά την περίοδο του τέλους του Αριστοκρατισμού, στο πέρασμα από το 18ο στον 19ο αιώνα. Αλλά είναι βέβαιο πως δεν αγγίζει το πραγματικό της δουλείας. Για να γίνει τούτο, θα χρειαζόταν αναμφίβολα ένα διαφορετικό σημείο εισόδου, διότι, και πάλι, η θεωρία αυτή προϋποθέτει την οιονεί γεγονική δεδομενικότητα μιας πρώτης ασυμμετρίας, ενός παράγοντα που ο Χέγκελ δεν ενσωματώνει στο ανάπτυγμά του γιατί το ανάπτυγμά του πρέπει να υπακούσει στους νόμους της διαλεκτικής γέννεσης. Συνεπώς, κι αυτές είναι οι τελευταίες μου κουβέντες, θα έλεγα πως η διαλεκτική Κυρίου και δούλου—την οποία ελπίζω κάπως να διαλεύκανα—είναι μια θεσπέσια φιλοσοφική προεικόνιση, της οποίας όμως η σχέση με την πραγματική Ιστορία παραμένει έμμεση και μεταφορική.
Alain Badiou
Κύριος και δούλος στον Χέγκελ
Crisis and Critique 41 (2017)
Σπάνια είναι τα σημαντικά κείμενα που αφορούν τη δουλεία. Αυτό συμβαίνει επειδή εξ αρχής τα πάντα είναι τρόπον τινά διαιρεμένα. Δε βρίσκουμε απλές, ρωμαλέες, αποφασιστικές, κρίσεις, πράγμα αναμενόμενο. Αν επιστρέψουμε στις ελληνικές πηγές του ζητήματος, βρίσκουμε σπουδαίες κοινωνίες σύγχρονες της δουλείας, ακόμα και υπεύθυνες για την ανάπτυξή της, κι εδώ μπορούμε να κάνουμε δυο βασικές παρατηρήσεις. Ας αρχίσουμε με τον Αριστοτέλη, που τελικά νομιμοποιεί τη δουλεία. Ο Αριστοτέλης ορίζει τον δούλο ως “έμβιο εργαλείο”: ο δούλος είναι ύλη της οποίας η μορφή είναι μονάχα ο Κύριος· υπάρχει μόνο δυνητικά, καθώς η δράση του έγκειται στον Κύριο. Έτσι αναδύεται η θέση σύμφωνα με την οποία ο δούλος είναι μονάχα εικονικά και όχι πραγματικά, αληθινά ανθρώπινος. Αυτή η ιδέα θα αποκτήσει μια μακρά ιστορία με διαφορετικές μορφές. Η περίπτωση του Πλάτωνα είναι πιο σύνθετη, διότι ο Πλάτωνας ορίζει την ανθρωπότητα στη βάση της σκέψης και με κάποιο τρόπο αποδίδει την ανθρώπινη φύση στο δούλο, καθώς δείχνει στην γνωστή σκηνή του Μένονα ότι ο δούλος μπορεί να ξεκινήσει να κατανοεί ένα σύνθετο μαθηματικό πρόβλημα και ότι κατά συνέπεια, η σκέψη του, όπως και αυτή του μεγάλου φιλοσόφου, έγκειται στην ανάμνηση των Ιδεών. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ο Πλάτωνας αναγνωρίζει την πλήρως ανθρώπινη φύση του δούλου. Όπως όμως και ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας δεν αμφισβητεί ποτέ τη δουλεία ως κοινωνικο-οικονομικό σύστημα.
Στο σύγχρονο κόσμο, είναι βέβαιο ότι το πιο διάσημο κείμενο στο οποίο εμφανίζεται η λέξη “δούλος” βρίσκεται στο έργο του Χέγκελ, και συγκεκρμένα στη Φαινομενολογία του Πνεύματος, βιβλίο για το οποίο θα σας θυμήσω ότι είχε τεράστια σημασία για ολόκληρη τη γαλλική φιλοσοφία, κυρίως ανάμεσα στο 1930 και το 1970. Μπορεί λοιπόν κάποιος να πει ότι έχουμε εδώ, στην ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας, ένα θεμελιώδες κείμενο για την αντικειμενική και υποκειμενική μορφή του δούλου.
Το τμήμα για τη δουλεία βρίσκεται σ’ ένα στρατηγικό σημείο του βιβλίου του Χέγκελ. Το πρώτο μισό του βιβλίου αφορά ένα είδος ιστορίας της συνείδησης, την οποία ο Χέγκελ ερμηνεύει, περνώντας μέσα από τις συγκροτητικές μορφές αυτής της ιστορίας, και η οποία οργανώνεται στο βιβλίο γύρω από τρία στάδια: πρώτα της συνείδησης, μετά της αυτοσυνείδησης και τέλος του Λόγου. Γινόμαστε μάρτυρες της ανόδου από την ζωώδη κατάσταση, δηλαδή από την αδιαμεσολάβητη ύπαρξη, την ύπαρξη στο επίπεδο των αναγκών, την οποία ο Χέγκελ αποκαλεί κόσμο της αισθητηριακής βεβαιότητας, στις κορυφές του Λόγου, δηλαδή, στην πράξη, στην ηθική συνείδηση, τη συνείδηση του νόμου.
Στην αρχή, ο Χέγκελ μας λέει ότι η “συνείδηση είναι το ‘Εγώ’”, τίποτε παραπάνω, ένα καθαρό “Αυτό.” Ξεκινούμε λοιπόν από ένα απολύτως στοιχειώδες δεδομένο. Ένα “Εγώ” που επίσης γνωρίζει ένα “Αυτό.” Ένα “Εγώ” που “Αυτό” το γνωρίζει αδιαμεσολάβητα, μέσα από τα αισθητήριά του όργανα ως αδιαφοροποίητο πράγμα εντός του κόσμου. Κι έπειτα, ξεκινώντας από αυτή την απόλυτα θεμελιώδη σχέση, ο Χέγκελ οικοδομεί μια γενική εικόνα όλου του πολιτισμού. Και στο τέλος, μετά από τετρακόσιες σελίδες τεράστιας δυσκολίας, βρίσκουμε αυτού του είδους την τυπική πρόταση: “H ηθική ουσία έχει αναπτυχθεί … σε πραγματική αυτοσυνείδηση.”
Μια έξοχη πορεία, που ξεκινά από την ταπεινή σύνδεση ανάμεσα σε ένα “Εγώ” και ένα “Αυτό“ και καταλήγει στην ηθική ουσία, η οποία εσωτερικεύεται πραγματικά από την αυτοσυνείδηση ως βούληση και ως καθήκον.
Πρόκεται για μια αχανή πορεία, που περιλαμβάνει διάφορα στάδια τα οποία καλούνται παραδοσιακά “συνειδησιακά σχήματα”, στάδια τα οποία ιχνηλατούν αυτή την προοδευτική ανάβαση. Και στη μέση αυτής της αχανούς πορείας, πραγματικά στη μέση της, βρίσκουμε ένα τμήμα δέκα σελίδων με τίτλο “Η κυριαρχία και η δουλεία”. Σε αυτό το τμήμα συναντούμε το σχήμα της σχέσης του “Κυρίου και του δούλου” το οποίο, τρόπον τινά, μετακινεί το σύμπαν της συνείδησης από τη μια περιοχή στην άλλη. Για αυτό και πρόκειται για απόλυτα θεμελιώδες κείμενο.
Γιατί; Επειδή αφορά την εμφάνιση της μορφής του Άλλου. Αυτή είναι η στιγμή στην οποία η συνείδηση αποσπάται από την καθαρή σχέση με τον εαυτό της, με την μοναξιά και τον σολιψισμό της, και συνειδητοποιεί ότι εν μέρει κυριαρχείται από την ύπαρξη άλλων συνειδήσεων.
Το σημείο αυτό φαίνεται πολύ τετριμμένο αλλά δεν είναι. Μπορεί κανείς να πει ότι χρωστάμε στον Χέγκελ την ρητή εισαγωγή του Άλλου στο οικοδόμημα της υποκειμενικότητας. Η συνείδηση δεν αναγάγεται στο Cogito του Descartes, δεν είναι ταυτόσημη με την αυτο-συνείδηση. Θα πρέπει να διασχίσει την αναγνώριση του άλλου, και στα πλαίσια αυτής της αναγνώρισης συναντά κανείς τη μορφή της κυριαρχίας και της δουλείας.
Έχει ένα ενδιαφέρον να εντοπίσουμε ακριβώς το σημείο όπου αναδύονται οι μορφές του Κυρίου και του δούλου. Το τμήμα το οποίο αφορά την εμφάνιση του ΄Αλλου περιλαμβάνει τρεις κινήσεις, των οποίων οι τίτλοι είναι: “Η αναδιπλούμενη αυτοσυνείδηση”, “Η πάλη της αντίπαλης αυτοσυνείδησης” και “Κύριος και δούλος”—η τρίτη στιγμή.
Το κείμενο του Χέγκελ είναι ιδιαίτερα δυσνόητο και ακόμα πιο δύσκολο είναι να εξηγηθεί· όμως η κύρια δυσκολία είναι ότι δεν πείθομαι ότι αφορά πραγματικά τη δουλεία, παρά τους τίτλους και τους υπότιτλους του Χέγκελ.
Ας ξεκινήσουμε με κάτι πολύ απλό: ας σκεφτούμε τι είναι το άτομο. Μπορούμε να το αναλογιστούμε πολύ απλά με τρεις τρόπους. Πρώτον, ως ένα απλό αντικείμενο στον κόσμο, ένα πράγμα εντός του κόσμου το οποίο πρέπει να αναλυθεί πλήρως, όπως οτιδήποτε άλλο. Είναι ένα σώμα, ένα σύστημα οργάνων, ένας κυτταρικός ιστός, τέλος, ένα σύστημα ατόμων, και απώτατα, μια χαοτική κίνηση δισεκατομμυρίων σωματιδίων. Αυτό είναι που ονομάζει ο Χέγκελ το καθεαυτό. Δεύτερο, μπορεί κανείς να δει το άτομο ως κάτι που γνωρίζει τον εαυτό του και όχι μόνο κάτι που γνωρίζεται, ως κάτι που έχει την ανακλαστική δυνατότητα να γνωρίζει τον εαυτό του και να είναι κατά συνέπεια αυτό που ο Χέγκελ ονομάζει “αυτοσυνείδηση.” Το άτομο υπάρχει καθεαυτό αλλά επίσης για τον εαυτό του, δηλαδή με μια καθοριστική σχέση με τον εαυτό του. Και κατόπιν, τρίτο, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτό το άτομο υπάρχει ως άτομο που μπορεί να αναγνωριστεί ως τέτοιο από έναν άλλο, και συγκεκριμένα από ένα άλλο άτομο. Αυτή είναι η μορφή του Άλλου, που ο Σαρτρ τη λέει το για τον άλλο. Σε ένα στοιχειώδες περιγραφικό επίπεδο βρίσκουμε πολύ όμορφα το εγελιανό τρίπτυχο καθεαυτόν, για τον εαυτό του, για τον άλλο. Αυτό μας δίνει το κλειδί για την διαλεκτική ανάπτυξη στον Χέγκελ.
Ξεκινώντας από δω, η πρώτη πρόταση του τμήματος για το οποίο μιλάμε διασαφηνίζει μια διάσημη πρόταση στην οποία ακούμε, αν μπορώ να το πω έτσι, τον εγελιανό θόρυβο, την αντήχηση των εννοιών: “Η αυτοσυνείδηση υπάρχει καθεαυτή και για τον εαυτό της όταν, και εξαιτίας του γεγονότος ότι, υπάρχει για έναν άλλο.” Τούτη η πρόταση σημαίνει ότι η συνείδηση κρέμεται, στην ίδια της την ύπαρξη, από την αναγνώριση απ’τον άλλο.
Είναι μια πολύ δυνατή θέση. Δεν υπάρχει ένα άτομο και μετά ένα άλλο άτομο. Μάλλον, υπάρχει ένα άτομο το οποίο στην ίδια του την ατομικότητα, ενσωματώνει την κρίση του άλλου. Έτσι, όλο το πρόβλημα είναι πως η συνείδηση ως αυτοσυνείδηση υπάρχει μονάχα στο βαθμό που αναγνωρίζεται ως τέτοια από μια άλλη αυτοσυνείδηση. Η αναγνώριση αυτή είναι απόλυτη ανάγκη να συγκροτηθεί σε ένα κόσμο που είναι τόσο ατομικά δικός της όσο και συλλογικός και πολιτισμικός. Η αυτοσυνείδηση είναι τέτοια μόνο στο βαθμό που αναγνωρίζεται. Πρόκειται για μια ιδέα που είναι τόσο θεμελιακή όσο είναι επίσης καινοτόμος και βαθυστόχαστη: δεν υφίσταται αυτό που τώρα υπάρχει και κατόπιν ο άλλος· όχι, ο άλλος παρίσταται στην ίδια τη συγκρότηση της αυτοσυνείδησης.
Μπορούμε έτσι να προεικονίσουμε το πρόβλημα Κυρίου και δούλου ξεκινώντας από το γεγονός ότι υπάρχουν τρεις όροι: μια αυτοσυνείδηση, μια άλλη αυτοσυνείδηση η οποία αναγνωρίζει την πρώτη, και ανάμεσα στις δύο κάτι που δεν είναι συνείδηση, κάτι που απλά είναι: το πράγμα καθεαυτόν. Ανάμεσα στον Κύριο και στο δούλο θα υπάρχει πάντα αυτός ο τρίτος όρος, το πράγμα. Και αυτό το οποίο θα προσπαθήσει να εξαγάγει ως συμπέρασμα ο Χέγκελ είναι ότι ο Κύριος και ο δούλος διαφέρουν σε σχέση με το πράγμα. Γιατί; Επειδή ο Κύριος θέλει να απολαύσει το πράγμα ενώ ο δούλος πρέπει να εργαστεί πάνω στο πράγμα ώστε να το απολαύσει ο Κύριος. Αυτή η θεμελιακή ασυμμετρία, η οποία είναι συγκροτητική της σχέσης, αναδεικνύει λοιπόν ότι ο Κύριος ρέπει στην πλευρά της απόλαυσης ενώ ο δούλος στην πλευρά της εργασίας. Ωστόσο, τόσο η απόλαυση όσο και η εργασία προϋποθέτουν το πράγμα ανάμεσά τους, αυτό στο οποίο εργάζεται ο δούλος για να το απολαύσει ο Κύριος.
Αυτό που στην πραγματικότητα επιδιώκει ο Χέγκελ, το πιο θεμελιακό του εγχείρημα, είναι να φτάσει με μέσα φιλοσοφικά και εννοιακά από την απλή ύπαρξη του άλλου—από το γεγονός ότι κάθε αυτοσυνείδηση αποδεικνύει ότι υπάρχει μια άλλη συνείδηση και τελικά και μια άλλη αυτοσυνείδηση—σε μια διαλεκτική, τη διαλεκτική της απόλαυσης και της εργασίας. Το στοίχημα του Χέγκελ είναι ότι εκκινώντας από αυτή τη βασική συνάντηση—μια αυτοσυνείδηση και μια άλλη αυτοσυνείδηση—μπορεί κάποιος να επιτύχει τη λογική εξαγωγή του πολιτισμού ως της συγκολλητικής ουσίας της συλλογικότητας.
Ας προσπαθήσουμε να προχωρήσουμε με τον Χέγκελ. Το απλό συμβεβηκώς της άλλης αυτοσυνείδησης παρουσιάζεται στην αρχή ως κάτι που επισυμβαίνει από έξω: Είμαι μια αυτοσυνείδηση και βλέπω μια άλλη αυτοσυνείδηση — βρίσκεται έξω από μένα. Με αυτή την έννοια, είναι ένας άλλος με την απόλυτη σημασία, διότι βρίσκεται εκτός μου. Το παράδοξο είναι ότι την ίδια τη στιγμή που βλέπω ότι είναι απόλυτα άλλος από μένα, βλέπω και ότι είναι εντελώς ίδιος με μένα, αφού είναι και αυτός αυτοσυνείδηση.
Έχουμε εδώ μια εξαιρετικά σφιχτοδεμένη διαλεκτική του άλλου και του ίδιου, η οποία οργανώνει και την όλη διαδικασία. Εφόσον ο άλλος είναι επίσης αυτοσυνείδηση είναι με μια ορισμένη έννοια ίδιος με μένα. Επιπρόσθετα, αυτή η σχέση είναι σχέση καθαρής αμοιβαιότητας. Στην πραγματικότητα, έχουμε μια δομή που κάνει κάθε συνείδηση να αποκτήσει συνείδηση του γεγονότος ότι ο άλλος είναι επίσης συνείδηση, μια συνείδηση που συνειδητοποιεί ότι ο άλλος είναι συνείδηση. Όλα αυτά δημουργούν ένα είδος εντελώς πρωταρχικής αμοιβαιότητας η οποία είναι η καθαρή συνάντηση δύο αυτοσυνειδήσεων τέτοιων ώστε να συναντώνται άμεσα η μία με την άλλη.
Ας το θέσουμε με μια πιο ανθρωπολογική γλώσσα: Συναντάς κάποιον και πριν να ξέρεις οτιδήποτε για αυτόν, ξέρεις ήδη ένα πράγμα· ότι όπως κι εσύ, ανήκει στο ανθρώπινο γένος. Έτσι, είναι ένας άλλος, ένας άλλος άνθρωπος, αλλά την ίδια στιγμή είναι απλά άνθρωπος. Και η σχέση με τον άλλο εκπροσωπεί μια παράδοξη σύνθεση ανάμεσα στην απόλυτη διαφορά και την απόλυτη ταυτότητα.
Εδώ περιέργως βρίσκεται το σημείο το οποίο μας φέρνει στην ιστορική και ανθρωπολογική εξέταση της δουλείας. Στην πραγματικότητα, το μεγάλο πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε με μια καθαρή συμμετρία: σ’ αυτή την ανάλυση, οι δυο όροι είναι αδύνατο να διαχωριστούν· κάθε όρος αναφέρεται στην αυτοσυνείδηση ως συνάντηση με μια άλλη αυτοσυνείδηση, ως άλλη και ίδια. Αυτό ο Χέγκελ το ονομάζει αναδιπλούμενη αυτοσυνείδηση. Βρισκόμαστε λοιπόν εντός της λογικής του διπλού, μια λογική που είχε πολλές συνέπειες, και συγκεκριμένα αισθητικές (τη χρήση του δίδυμου, τη συναρπαστική θεματική της διαδικασίας διαίρεσης, του alter ego). Όμως το alter ego είναι μια συμμετρική ταυτότητα. Αν μείνω με το alter ego, δεν παράγεται τίποτε· πρόκειται για μια κλειστή και στατική δομή, εφόσον έχουμε μια πρωτόγονη αμοιβαιότητα όπου όλοι αναγνωρίζουν τον άλλο και αναγνωρίζονται από τον άλλο. Βρισκόμαστε προφανώς σε αδιέξοδο στη διαλεκτική διαδικασία, η οποία μοιάζει να έχει κολλήσει σε αυτή την πρωτόγονη αμοιβαιότητα.
Το όλο ζήτημα είναι ότι όπως ξέρουμε, η ανθρωπότητα μπορεί να συγκροτηθεί πέρα από αυτή την πρωτόγονη αναγνώριση μόνο αν προκύψει ασυμμετρία. Αυτό είναι το πιο ευαίσθητο σημείο, και όπως θα δούμε, ο Χέγκελ δεν το λαμβάνει πλήρως υπόψη. Φυσικά γνωρίζει πολύ καλά ότι αν θέλουμε να περάσουμε πέρα από τα κατοπτρικά εφέ της αμοιβαιότητας και της στασιμότητας που αυτή προκαλεί θα πρέπει να εισάγουμε την ασυμμετρία. Ο ίδιος λέει ότι η διαδικασία “στην αρχή…θα αναδείξει την πλευρά της ανισότητας των δύο [αυτοσυνειδήσεων] ή τη διαίρεση…”. Τη στιγμή που έχουμε την απόλυτη συμμετρία, η διαδικασία πρέπει να μας παρουσιάσει την ανισότητα των δύο συνειδήσεων, η οποία κατόπιν θα μας φέρει τη ρήξη αυτή. Αλλά από πού έρχεται αυτή η ρήξη, αυτή η ασυμμετρία; Στο σημείο που βρισκόμαστε, ο άλλος είναι την ίδια στιγμή ο ίδιος.
Νομίζω πως ο Χέγκελ παράγει αυτό που θα ονόμαζα εκ-βιασμό: περιγράφει την ασυμμετρία αλλά δεν έχει τα μέσα να τη νομιμοποιήσει. Προϋποθέτει και αποφασίζει ότι υπάρχει ασυμμετρία· μας λέει σε τι συνίσταται, αλλά δεν μπορεί να την εξάγει λογικά, να την οικοδομήσει από αυτό που βρίσκεται πριν από αυτή.
Αυτός ο εκ-βιασμός, όπως συμβαίνει πάντα με τον Χέγκελ, είναι πραγματικά έξοχος και πρέπει να καταλάβουμε τη φύση του καλά. Αυτό το οποίο μας λέει ο Χέγκελ είναι ότι όλοι θα εμπλακούν με τον άλλο, που είναι επίσης ο ίδιος, σε μια πάλη στην οποία το διακύβευμα είναι ο καθένας να αναγνωριστεί από τον άλλο χωρίς να είναι υποχρεωμένος να αναγνωρίσει τον άλλο. “Εγώ” θα εμπλέξω τον άλλο σε μια πάλη, σε μια ζωή και σε μια σύγκρουση μέχρι θανάτου τέτοια ώστε ο άλλος να εξαναγκαστεί να αναγνωρίσει την ανθρώπινή μου υπόσταση με τη μορφή μιας ταυτότητας που δεν είναι απλά διαφορετική από τη δική του αλλά και ανώτερη από τη δική του. Με άλλα λόγια, ο άλλος θα αναγκαστεί να με αναγνωρίσει ως περισσότερο άλλο από ό,τι είναι ο ίδιος· να με αναγνωρίσει ως ένα άλλο που η φύση του είναι άλλη από αυτήν της αρχικά δοσμένης συμμετρικής ετερότητας.
Όμως δε βλέπουμε πώς αυτό το αποτέλεσμα εξάγεται από την ίδια τη διαδικασία. Η πάλη για αναγνώριση εισάγει από την αρχή μια ασυμμετρία στη σχέση ανάμεσα στο άλλο και το ίδιο. Στην πραγματικότητα, η πάλη ξεδιπλώνεται έτσι ώστε ο άλλος να αναγνωρίσει ότι δεν είναι πραγματικά ίδιος με εμένα, δηλαδή ότι είμαι ανώτερός του. Βλέπουμε εδώ απ’ τη μια πλευρά πώς προσανατολιζόμαστε προς τη δουλεία, και απ’ την άλλη, ότι έχουμε να κάνουμε με μια αρχή ρήξης η οποία δεν αντλεί κατά πάσα πιθανότητα τη νομιμότητά της από τη διαλεκτική που προηγείται αυτής, τη διαλεκτική δηλαδή της συμμετρικής συνάντησης δύο αυτοσυνειδήσεων.
Η εισαγωγή της ασυμμετρίας σημαίνει ότι εντός αυτής υπάρχει κάποιος που είναι πιο άνθρωπος από τον άλλο. Δεν υπάρχει εναλλακτική σε αυτό. Και αυτό ακριβώς εκφράζει ο Χέγκελ με μια διαφορετική γλώσσα. Έχουμε εδώ την απαραίτητη αφηρημένη γέννεση του ρατσισμού με την πιο γενική του σημασία, ενός ρατσισμού του οποίου η θέση είναι ότι υπάρχουν άτομα τα οποία φυσικά είναι ανθρώπινα, αλλά σε λιγότερο βαθμό από ό,τι άλλα. Οι όροι Κύριος και δούλος προέρχονται από αυτή την προ-υπόθεση της κατωτερότητας.
Πώς εξελίσσεται η πάλη για αναγνώριση αν αποδεχτεί κάποιος το βίαιο χτύπημα με το οποίο εγκαθιδρύεται; Για να το κατανοήσουμε αυτό θα πρέπει να θυμηθούμε ότι πίσω από την αυτοσυνείδηση του ατόμου υπάρχει η ζωώδης, οργανική ζωή. Πριν γίνει αυτοσυνείδηση, η συνείδηση πρέπει να υπάρξει, να ζήσει, ως φυσικό σώμα, εντός της αισθαντικής αμεσότητας. Συνεπώς, η ασυμμετρία θα οικοδομηθεί ως εξής: στην πάλη για αναγνώριση, μία από τις αυτοσυνειδήσεις θα αποδεχτεί τον κίνδυνο του θανάτου και η άλλη θα υποχωρήσει μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου. Στην πραγματικότητα, μέσα από την πάλη μέχρι θανάτου για αναγνώριση, η αυτοσυνείδηση αποδέχεται πως ο κίνδυνος του θανάτου θα τοποθετήσει ουσιαστικά την αναγνώριση της αυτοσυνείδησης ως κάτι πάνω από τη ζωώδη και την οργανική ζωή. Θα ανακηρύξει, στο όνομα της καθαρής αναγνώρισης του γεγονότος ότι ως αυτοσυνείδηση είναι ανθρώπινη, ότι είναι έτοιμη να διακινδυνεύσει τη ζωή της, τη ζωώδη ζωή της, αφού αυτό το οποίο υπερασπίζεται είναι η καθαρή αυτοσυνείδηση. Με τη σειρά του, ο άλλος θα υποχωρήσει κατά τη διάρκεια της μάχης μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου κι έτσι δεν θα δώσει κατάφαση στην αυτοσυνείδηση αλλά στη δύναμη της ζωής. Ένας από τους εμπλεκόμενους στη μάχη θα αποδεχτεί ότι με την αυτοσυνείδηση παλεύει κανείς ως το τέλος, αποδεχόμενος να εκθέσει σε κίνδυνο την οργανική του ύπαρξη στην πάλη για αναγνώριση, ενώ ο άλλος θα ενθυμηθεί πως η οργανική ζωή είναι προϋπόθεση της συνείδησης κι έτσι θα την προστατέψει από τον κίνδυνο του θανάτου, ο οποίος ανακύπτει στην πάλη των συνειδήσεων.
Αυτό ο Χέγκελ το θέτει ως εξής: “Ο ένας είναι η ανεξάρτητη συνείδηση της οποίας η ουσιώδης φύση είναι να είναι για τον εαυτό της, ο άλλος η εξαρτημένη συνείδηση της οποίας η ουσιώδης φυση είναι απλώς να ζει ή να είναι για τον άλλο. Ο πρώτος είναι ο Κύριος, ο άλλος ο δούλος.” Μια απ’ τις συνειδήσεις βεβαιώνει πως η συνείδηση είναι τελικά ανεξάρτητη από τη ζωή και πρέπει να αναγνωριστεί ακριβώς σε αυτή της την ανεξαρτησία. Για να αναγνωριστεί πλήρως η ανωτερότητα της συνείδησης απέναντι στη ζωή, η συνείδηση πρέπει να αναλάβει τον κίνδυνο του θανάτου. Και αυτό θα είναι η ανεξαρτησία της αυτοσυνείδησης, η αυτοσυνείδηση ως ουσία. Η άλλη αυτοσυνείδηση θα υποθέσει ότι τελικά το πραγματικό της αυτοσυνείδησης είναι η ίδια η ζωή, εφόσον χωρίς ζωή δεν υπάρχει συνείδηση· κι έτσι θα προστατέψει τη ζωή, αλλά την ίδια στιγμή θα αποδεχτεί την κατωτερότητά της σε σχέση με την αυτοσυνείδηση.
Εδώ θέλω να υπογραμμίσω ένα σημείο το οποίο συχνά λησμονούμε. Πρέπει να καταλάβουμε ότι για τον Χέγκελ υπάρχουν δύο λογικές. Δεν έχουμε να κάνουμε με μια σύγκρουση όπου να μπορούμε να πούμε ότι ο Κύριος έχει δίκαιο και ο δούλος άδικο. Διότι είναι αλήθεια πως η αυτοσυνείδηση είναι ανώτερη σε σχέση με τη ζωή κι εξίσου σωστό ότι η ζωή είναι η προϋπόθεση της αυτοσυνείδησης. Ο Κύριος αναγνωρίζει την αυτοσυνείδηση σε βάρος της ζωής, αποδεχόμενος τον κίνδυνο του θανάτου, αλλά αυτό είναι μια αφαίρεση, διότι αποσπά την αυτοσυνείδηση από την ίδια τη ζωή. Κι ο δούλος εγκαταλείπει την αρχή της αυτοαναγνώρισης στο όνομα της ζωής και υποπίπτει και αυτός σε αφαίρεση, διότι αποκηρύττει την ενική διαδικασία που εκπροσωπεί η αυτοσυνείδηση σε σχέση με την απλή οργανική ζωή.
Όπως βλέπουμε, η γέννεση των κατηγοριών του Κυρίου και του δούλου στον Χέγκελ αποτελεί μια παθιασμένη απόπειρα να εξαχθεί το γεγονός της κυριαρχίας από την απλή συνάντηση με τον άλλο. Για να είμαι ειλικρινής, δεν το βρίσκω πειστικό για τον ακόλουθο λόγο: Από την καθαρή συνάντηση θα πρέπει κάποιος να εξάγει τελικά μια συμμετρική δομή. Η ασυμμετρία θα πρέπει να εισαχθεί εξωγενώς, διότι ουσιαστικά δεν γνωρίζουμε γιατί υπάρχει κάποιος που υποχωρεί μπροστά στο θάνατο ενώ ο άλλος τον αποδέχεται. Υπάρχει μια σκοτεινή ενδεχομενικότητα. Μπορούμε πολύ εύκολα να φανταστούμε ότι στο όνομα του καθαρού για τον εαυτό του όλοι αποδέχονται τον κίνδυνο του θανάτου με τρόπο γενικό. Ή, αντίστροφα, ότι όλοι τον απορρίπτουν. Η ασυμμετρία είναι απλώς ασυμμετρία ανάμεσα σε δύο δυνατότητες. Αλλά η λογική εξαγωγή του γεγονότος ότι αυτές οι δύο δυνατότητες όντως συνιστούν τη βασική σχέση του πολιτισμού από την αρχή του, τη σχέση Κύριου και δούλου, αυτή στην πραγματικότητα δε θεμελιώνεται.
Για την ιμπεριαλιστική σήψη και παρασιτεία και τη σημασία τους σήμερα
Συχνές αναφορές γίνονται, στους κόλπους των μαρξιστών-λενινιστών, στην ιδέα ότι ο σημερινός καπιταλισμός, ως μονοπωλιακός καπιταλισμός, “έχει σαπίσει”, “βρίσκεται σε σήψη” και τα παρόμοια. Προσπερνάμε εδώ εντελώς το ερώτημα αν αυτό είναι παγκόσμιο φαινόμενο, αν αφορά με τον ίδιο τρόπο κάθε καπιταλιστικού χαρακτήρα οικονομία (την τεράστια πλειοψηφία, δηλαδή, αν όχι και το σύνολο, σύμφωνα με κάποιους, των οικονομιών του πλανήτη). Είναι ένα ερώτημα που χρήζει αναλυτικότερης επεξεργασίας στο μέλλον. Ό,τι μας απασχολεί εδώ είναι απλώς: τι σημαίνει αυτή η συχνά χρησιμοποιούμενη φράση; Γιατί το τι σημαίνει είτε δεν επεξηγείται σχεδόν ποτέ, είτε επεξηγείται αποπροσανατολιστικά, έτσι ώστε να έχει καταλήξει μια ηθικολογικού χαρακτήρα καταδίκη του σημερινού καπιταλισμού, μάλλον, παρά ένα αναλυτικό και θεωρητικό εργαλείο.
Η παρούσα ανάλυση θα εστιάσει, πρώτον, στις βασικές διαστάσεις που προσδίδει στη σήψη και στην συναρτώμενη έννοια του παρασιτισμού ο Λένιν· δεύτερον, θα επεξηγήσουμε τη σημασία που έχει για την ανάλυσή του το πέρασμα από την έννοια του “γενικού ποσοστού κέρδους” στον Μαρξ στην αντίληψη των μονοπωλιακών υπερκερδών, και άρα και τη σημασία, σε ό,τι αφορά το ζήτημά μας εδώ, του περάσματος από τον φιλελεύθερο στον μονοπωλιακό χαρακτήρα του καπιταλισμού· τρίτον, θα εξετάσουμε απτά παραδείγματα της σήψης και του παρασιτισμού που προσιδιάζουν στον τρόπο ανάπτυξης του μονοπωλιακού κεφαλαίου· τέταρτον, θα αναδείξουμε τις μεθόδους με τις οποίες το μονοπωλιακό κεφάλαιο παράγει παρασιτικό υπερκέρδος τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο σε βάρος του ελεύθερου ανταγωνισμού και των οικονομικών νομοτελειών που απορρέουν απ’ αυτόν· και τέλος, θα αναλογιστούμε τη σημασία των ευρημάτων μας για την ανάγνωση του χαρακτήρα της εποχής μας, μιας εποχής που αφενός βρίσκεται εντός του ιμπεριαλιστικού σταδίου, αφετέρου όμως μας εισαγάγει στη διάσταση της “υπερωριμότητας” αυτού του σταδίου και των συνεπειών της.
Ο Β.Ι. Λένιν εισαγάγει την έννοια του “παρασιτισμού και του σαπίσματος του (μονοπωλιακού) καπιταλισμού” στο όγδοο κεφάλαιο του Ιμπεριαλισμού του 1916. Ευθύς αμέσως, και απ’ τον ίδιο τον τίτλο, γίνεται φανερό ότι η “σήψη” του μονοπωλιακού καπιταλισμού συνυφαίνεται με τον “παρασιτισμό” του. Ακριβέστερα, “σήψη” και “παρασιτισμός” αποτελούν επιπτώσεις, συνέπειες, του μονοπωλιακού χαρακτήρα του καπιταλισμού, και μάλιστα συνέπειες που, όπως παρατηρεί ο Λένιν εισαγωγικά, “αποτελούν μια πολύ σπουδαία πλευρά του ιμπεριαλισμού” που “δεν προσέχεται όσο χρειάζεται”.[1]
Ποια είναι λοιπόν η ιδιομορφία που κάνει το Λένιν να αποδίδει σε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί “νεότατο καπιταλισμό” την φαινομενικά παράδοξη ιδιότητα της “σήψης”; Ή, με άλλα λόγια, τι είναι αυτό το οποίο καθιστά την σε ανώτερη βαθμίδα εξέλιξη ταυτόσημη με την παρακμή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής; Πού ακριβώς συνίσταται αυτή η παρακμή με δεδομένο ότι η συσσώρευση κεφαλαίου, το κέρδος, η ένταση εκμετάλλευσης της εργασίας είναι σαφέστατο ότι όχι απλά δεν παρεμποδίζονται απ’ αυτή τη “σήψη” αλλά αντίθετα αυξάνονται;
Η βασική απάντηση δίνεται από τις πρώτες κιόλας γραμμές του όγδοου κεφαλαίου. Αν και τα μονοπώλια, λέει ο Λένιν, είναι καπιταλιστικά, και συνεπώς αναπτύσσονται εντός των γενικών συνθηκών του καπιταλισμού, βρίσκονται ωστόσο σε “μόνιμη και αδιέξοδη αντίθεση μ’ αυτές τις γενικές συνθήκες.”[2]Και αυτό γιατί, αν και ο γενικευμένος συναγωνισμός αποτελεί ουσιώδες χαρακτηριστικό αυτών των συνθηκών, τα μονοπώλια τείνουν να τον περιορίσουν σε τέτοιο βαθμό ώστε να ενισχύσουν “αναπόφευκτα”, σύμφωνα με τον Λένιν, “την τάση προς τη στασιμότητα”. Τη στασιμότητα σε τι πράγμα; Τη στασιμότητα στην εξέλιξη της τεχνικής προόδου και κάθε άλλης προόδου και κίνησης προς τα μπρος, είναι η απάντηση του Λένιν, ο οποίος δίνει ως πρώτο παράδειγμα του τι εννοεί με τον όρο “σήψη” την εξαγορά πατέντας από μονοπωλιακή εταιρία με σκοπό όχι τη χρησιμοποίησή της για τον εκσυγχρονισμό της παραγωγής, αλλά την καταστροφή της.[3]
Για να κατανοήσει όμως κάποιος γιατί η στασιμότητα μετατρέπεται σε κάτι που εξυπηρετεί την κερδοφορία του μονοπωλιακού κεφαλαίου θα πρέπει πρώτα να αντιληφθεί τη διαφορά ανάμεσα στους νόμους που διέπουν την κερδοφορία ανάμεσα στα στάδια του φιλελεύθερου και του μονοπωλιακού καπιταλισμού, όπως αυτοί διερευνώνται αντίστοιχα από τους Μαρξ και Λένιν. Στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου (κεφ. 9), ο Μαρξ αναλύει “το σχηματισμό ενός γενικού ποσοστού κέρδους”, το οποίο διαμορφώνεται παρά τις μεγάλες διαφορές στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου που επενδύεται στις διαφορετικές σφαίρες παραγωγής και παρατηρεί:
(…) παρ’ όλο που οι κεφαλαιοκράτες των διαφόρων σφαιρών παραγωγής, όταν πουλούν τα εμπορεύματά τους, αποσύρουν τις κεφαλαιακές αξίες, που έχουν καταναλωθεί κατά την παραγωγή των εμπορευμάτων αυτών, ωστόσο, δεν εισπράτουν την υπεραξία, άρα και το κέρδος, που έχει παραχθεί στη δική τους σφαίρα κατά την παραγωγή αυτών των εμπορευμάτων, αλλά μόνον τόση υπεραξία, άρα και κέρδος, που αναλογεί σε κάθε αντίστοιχο υποπολλαπλάσιο του συνολικού κεφαλαίου κατά την εξίσου κατανομή της συνολικής υπεραξίας ή του συνολικού κέρδους που παράγεται σε ένα δοσμένο χρονικό διάστημα από το συνολικό κεφάλαιο της κοινωνίας σε όλες τις σφαίρες παραγωγής, μαζί παρμένες. (…) Οι διάφοροι κεφαλαιοκράτες φέρονται εδώ, όσον αφορά το κέρδος, σαν απλοί μέτοχοι μιας μετοχικής εταιρίας, στην οποία τα μερίδια του κέρδους μοιράζονται ισόμετρα ανά 100 και, γι’ αυτό, για τους διάφορους κεφαλαιοκράτες τα μερίδια αυτά διαφέρουν μεταξύ τους, σύμφωνα με το μέγεθος του κεφαλαίου που έβαλε ο καθένας στη συνολική επιχείρηση, δηλαδή σύμφωνα με τη συμμετοχή του στη συνολική επιχείρηση, σύμφωνα με τον αριθμό των μετοχών που έχει. Ενώ, λοιπόν, το μέρος αυτής της τιμής των εμπορευμάτων που αναπληρώνει τα μέρη εκείνα της αξίας του κεφαλαίου, που καταναλώθηκαν κατά την παραγωγή των εμπορευμάτων, και με το οποίο, επομένως, πρέπει να ξαναγοραστούν αυτές οι καταναλωμένες κεφαλαιακές αξίες, ενώ αυτό το μέρος, που δεν είναι άλλο από την τιμή κόστους, καθορίζεται πέρα για πέρα από τη δαπάνη που έγινε μέσα στις αντίστοιχες σφαίρες παραγωγής, το άλλο συστατικό της τιμής του εμπορεύματος, που δεν είναι άλλο από το κέρδος που προστίθεται σ’ αυτή την τιμή κόστους, δεν καθορίζεται από τη μάζα του κέρδους, που παράγεται απ’ αυτό το καθορισμένο κεφάλαιο σ’ αυτή την καθορισμένη σφαίρα παραγωγής στη διάρκεια ενός δοσμένου χρονικού διαστήματος, αλλά από τη μάζα του κέρδους που αναλογεί κατά μέσο όρο σε κάθε επενδυμένο κεφάλαιο, σαν υποπολλαπάσιο του συνολικού κοινωνικού κεφαλαίου, που είναι επενδυμένο στη συνολική παραγωγή, κατά τη διάρκεια ενός δοσμένου χρονικού διαστήματος.[4]
Η τιμή λοιπόν κάθε εμπορεύματος διαμορφώνεται βάσει δύο συστατικών ή μερών: ενός που αφορά την αναπλήρωση της αξίας του δαπανημένου κατά την παραγωγή του εμπορεύματος κεφαλαίου, το οποίο καθορίζεται πλήρως από τις δαπάνες εντός της αντίστοιχης σφαίρας παραγωγής (π.χ, τις δαπάνες στη σφαίρα της παραγωγής χάλυβα ή βάμβακος)· και ενός δεύτερου, που είναι το κέρδος πάνω από την τιμή κόστους, και το οποίο δεν καθορίζεται από το κέρδος εντός της σφαίρας παραγωγής, αλλά από το αναλογικό μέρισμα του κεφαλαιοκράτη επί του μέσου όρου κέρδους εντός της συνολικής παραγωγής. Αυτό σημαίνει βέβαια ότι ο ελεύθερος συναγωνισμός παράγει ως πρωταρχικό αποτέλεσμα μια τάση εξίσωσης μεταξύ άνισων κεφαλαίων, της οποίας η μορφή είναι ακριβώς “το γενικό ποσοστό κέρδους” ως μάζα κέρδους που μοιράζεται σε κάθε κεφαλαιοκράτη ανάλογα με το μέγεθος της συμμετοχής του στη συνολική παραγωγή κεφαλαιακών αξιών.
Σε ένα δεύτερο όμως στάδιο, η μερικά εξισωτική αυτή τάση αποτελεί, αναπόφευκτα, τροχοπέδη στη διαρκή αναζήτηση πλεονεκτήματος κερδοφορίας του κάθε ατομικού κεφαλαιοκράτη που συναγωνίζεται με άλλους στην ελεύθερη αγορά. Ο σχηματισμός του μονοπωλίου αποτελεί διάρρηξη του φράγματος που δημιουργείται από τη διαμόρφωση του γενικού ποσοστού κέδρους· με άλλα λόγια, το μονοπώλιο ορίζεται επί της ουσίας όχι ως αποκλειστικό δικαίωμα στην παραγωγή ενός εμπορεύματος αλλά ως παραγωγή που εξασφαλίζει, με μια σειρά μεθόδων παρεμπόδισης του ελεύθερου συναγωνισμού, ποσοστά κέρδους πάνω από το μέσο όρο, πέρα από το “γενικό ποσοστό κέρδους”. Αναφερόμενος στη μελέτη των Baran και Sweezy, ο John Bellamy Foster παρατηρεί λοιπόν σχετικά:
Κεντρικής σημασίας στη θέση του Μονοπωλιακού κεφαλαίου ήταν η έννοια ότι η τάση για διαμόρφωση μέσου ποσοστού κέρδους σε όλο το εύρος του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, όπως αυτή περιγράφηκε στα κλασικά και νεοκλασικά οικονομικά, είχε χάσει την πρότερη σημασία της. Η πραγματικότητα ήταν πλέον η “ιεραρχία ποσοστών κέρδους”, που ήταν ψηλότερα σε αυτές τις βιομηχανίες όπου οι εταιρίες ήταν μεγάλες και συγκεντρωμένες, κα χαμηλότερα στις βιομηχανίες αυτές όπου υπήρχε μεγαλύτερος ατομικός συναγωνισμός. (…) η αύξηση του μεγέθους των εταιριών και της μονοπωλιακής ισχύος πήγαινε χέρι-χέρι με την ορμή για μεγαλύτερη συσσώρευση.[5]
Η δυνατότητα όμως εξασφάλισης κέρδους πάνω από τον γενικό μέσο όρο ανεξάρτητα από τη βελτίωση των υλικοτεχνικών μέσων παραγωγής, ανεξάρτητα από την παραγωγικότητα της εργασίας, ανεξάρτητα από την εισαγωγή καινοτομιών, σημαίνει ότι στο μονοπωλιακό στάδιο δημιουργείται τάση αποσύνδεσης της κερδοφορίας από τις επενδύσεις σε έρευνα και τεχνολογική ανάπτυξη, αποσύνδεσης από τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας της παραγωγής. Αυτό είναι το περιεχόμενο της έννοιας της “σήψης” ως στασιμότητας, επιβράδυνσης μάλλον παρά επιτάχυνσης της περαιτέρω τεχνικής και διανοητικής εξέλιξης του τρόπου παραγωγής, παρά το γεγονός ότι την ίδια στιγμή οι ρυθμοί συσσώρευσης κεφαλαίου επιταχύνονται.
Γνωρίζουμε το πώς επιτυγχάνεται, εντός μιας οικονομίας, η εκμετάλλευση της μονοπωλιακής θέσης στην παραγωγή για την εξασφάλιση κέρδους πάνω από το μέσο όρο. Επιτυγχάνεται με μια σειρά μέσα που πρώτον δεν είναι αμιγώς οικονομικά και δεύτερον δεν αφορούν την ίδια την παραγωγική διαδικασία, αλλά την κατανομή θέσεων ισχύος εντός αυτής. Αυτές οι μέθοδοι περιλαμβάνουν: α) την κατοχύρωση αποκλειστικών πνευματικών και ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων σε μια επινόηση (“πατέντα”) και την απαγόρευση χρησιμοποίησής της από ανταγωνιστές (μια νομικο-οικονομικού χαρακτήρα ρύθμιση προς όφελος συγκεκριμένων μονοπωλίων)· β) τη μονοπώληση μιας σφαίρας παραγωγής μέσω της αύξησης του κεφαλαιακού κόστους εισόδου στην αγορά (για παράδειγμα, το αρχικό κεφαλαιακό κόστος που συνεπάγεται η έρευνα, τεχνική ανάπτυξη και κατασκευή αεροσκαφών)· γ) την εξαγορά και αχρήστευση καινοτομιών στην παραγωγή που προέρχεται από μικρότερες εταιρίες ή ιδιώτες (αυτό είναι το παράδειγμα που δίνει ο ίδιος ο Λένιν)· δ) την εξαγορά και συγχώνευση [buyout, acquisition, merger] ολόκληρων μικρότερων εταιριών, των οποίων οι καινοτομίες απειλούν με διόγκωση του ανταγωνισμού και συρρίκνωση του περιθωρίου μονοπωλιακού κέρδους· ε) την ίδια την εδραίωση τέτοιας μονοπωλιακής ισχύος σε μια σφαίρα παραγωγής ώστε να είναι αποτρεπτικό για κάποιον να επενδύσει κεφάλαια ώστε να εισέλθει σε αυτή, με δεδομένο τις στατιστικά πολύ μικρές πιθανότητες να αποσπάσει από τα υφιστάμενα μονοπώλια επαρκές κομμάτι της αγοράς.
Ας δούμε εν συντομία κάποια ενδεικτικά παραδείγματα των επιπτώσεων των παραπάνω, αφενός στην υψηλή κερδοφορία και αφετέρου στη στασιμότητα της εξέλιξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής στο ιμπεριαλιστικό στάδιο.
Η μήνυση που υπέβαλλε η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ κατά του γερμανικού μονοπωλίου Volkswagen για την παραποίηση του πραγματικού ύψους εκπομπών ρύπων του ντιζελοκινητήρα τύπου TDI έφερε στην επιφάνεια όχι μονάχα τον προφανή ενδο-μονοπωλιακό ανταγωνισμό ανάμεσα στις δύο χώρες αλλά αλληλένδετα και εξίσου σημαντικά, το ζήτημα της λεγόμενης “τεχνολογικής στασιμότητας” ως συνέπειας της κυριαρχίας μονοπωλιακών πρακτικών.[6]Στην πραγματικότητα, η μήνυση της κυβέρνησης των ΗΠΑ κατά της γερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, καθώς και προηγούμενες που έγιναν κατά της Toyota[7], είχαν ως στόχο να προστατευτεί η αμερικανική αυτοκινητοβιομηχανία από την απώλεια ανταγωνιστικότητας που είχε επιφέρει η ίδια στον εαυτό της, μέσω των δικών της μονοπωλιακών πρακτικών. Το 2006, ο Ralph Nader, υποψήφιος για την αμερικανική προεδρία το 2000 (και αρκετές φορές νωρίτερα) και υπέρμαχος ενός αντικειμενικά ξεπερασμένου φιλελεύθερου καπιταλιστικού πνεύματος, σημείωνε οργισμένα:
Είναι καιρός ο αμερικανικός λαός να ξυπνήσει την εγχώρια αυτοκινητοβιομηχανία (General Motors, Ford Motor Company και DaimlerChrysler). Οι εξελίξεις στην μηχανική που είναι κατάλληλες για εμπορική εφαρμογή και ευρεία εξάπλωση, εξελίξεις έτοιμες για χρήση, χρονίζουν περιμένοντας στην ουρά. […] Αυτός ο “μεσαίωνας” της εγχώριας αυτοκινητοβιομηχανίας δεν είναι αποτέλεσμα σειράς παραλήψεων. Είναι παράγωγο ενσυνείδητης επέκτασης της δύναμης που έχουν οι γίγαντες της αυτοκινητοβιομηχανίας να παρεμποδίζουν την καινοτομία. Σ’ αυτήν περίοδο, οι τρεις μεγάλες μας αυτοκινητοβιομηχανίες, με τις αυταρχικές και ιεραρχικές γραφειοκρατίες τους, κατάφεραν να συνεχίσουν να χάνουν μερίδιο της αγοράς από τους ξένους βιομηχάνους. […] οι αυτοκινητοβιομήχανοι, μαζί με τους πωλητές αυτοκινήτων και ορισμένες φορές και το συνδικάτο των United Auto Workers, χρησιμοποίησαν την πολιτική τους ισχύ για να παγώσουν την δραστηριότητα του NHTSA και του EPA [κρατικών οντοτήτων για την ασφάλεια οδήγησης και τον έλεγχο της εκπομπής ρύπων] μέχρι να τα καταστήσουν απαρχαιωμένα· σε ορισμένες περιπτώσεις, έφεραν οπισθοδρόμηση ακόμα και σε απλές προδιαγραφές (όπως είναι τα προαπαιτούμενα για την προφύλαξη του αμαξώματος από τον προφυλακτήρα). […] Έχοντας εξαλείψει τόσο τις εσωτερικές όσο και τις εξωτερικές πιέσεις για αριστεία στη μηχανική, οι εγχώριοι τρεις μεγάλοι επέστρεψαν στη φόρμουλα κέρδους που διατηρούν εδώ και χρόνια. Έφτιαξαν σκουπίδια, επικερδή σκουπίδια, που ονομάζονται SUV [Sports Utility Vehicles]. Πούλησαν την αυταπάτη της ασφάλειας, το στάτους του μεγέθους του αμαξώματος και της τεράστιας ιπποδύναμης, και τους πιο άνετους εσωτερικούς χώρους. […] Εξισορρόπησαν τη μείωση στο μερίδιο της αγοράς με το ψηλότερο περιθώριο κέρδους για τα αυτοκίνητα που πούλησαν. […] Είναι αρκετά πάνω από τριάντα χρόνια στασιμότητας!
Δέκα χρόνια μετά την οργισμένη Ιερεμιάδα του Nader, το οικονομικό site Bloomberg αναρωτιόταν αν “η τεχνολογική στασιμότητα παρεμποδίζει την παραγωγικότητα”. Αναφερόμενο στην έρευνα του οικονομολόγου Robert Gordon[8] καθώς και στο βιβλίο Η μεγάλη στασιμότητα (2011) του επίσης ειδικού στα οικονομικά Tyler Cowen, σημείωνε:
Σύμφωνα με τον Gordon και άλλους, η ανθρωπότητα έχει απλά ήδη συλλέξει τους περισσότερους καρπούς επιστήμης και τεχνολογίας που βρίσκονταν στα χαμηλότερα κλαδιά. Ούτε τα αεροπλάνα ούτε τα αυτοκίνητα είναι πιο γρήγορα σήμερα από ό,τι ήταν 50 χρόνια πριν. Ο ηλεκτρισμός, ο κλιματισμός και οι οικιακές συσκευές έχουν ήδη κάνει τις κατοικίες μας όσο ευχάριστες μπορούν να γίνουν. Αυτό δε σημαίνει ότι σταματούν οι νέες εξελίξεις, σημαίνει όμως ότι κάθε μία είναι λιγότερο ικανή να αλλάξει τους κανόνες του [βιομηχανικού/παραγωγικού] παιχνιδιού λιγότερο από την προηγούμενη.[9]
Ούτε, τέλος, διαφαίνεται κάποιο φως στο τούνελ της εξέλιξης του συγκεκριμένου—και ακραία μονοπωλιακά συγκεντρωμένου—κλάδου από τις ως τώρα ευρέως δοκιμασμένες εναλλακτικές λύσεις απέναντι στους κινητήρες εσωτερικής καύσης. Στην πραγματικότητα, αν και τα πρώτα μοντέλα αυτοκίνησης που χρησιμοποιούσαν ηλεκτρισμό εμφανίστηκαν ήδη από το 1828, αν και το πρώτο ηλεκτρικό αυτοκίνητο κατασκευάστηκε το 1837[10] και το πρώτο υβριδικό μοντέλο το 1911[11], τα στοιχεία για την απόπειρα δημιουργίας μιας νέας αγοράς στη βάση εναλλακτικής τεχνολογίας κίνησης είναι πλήρως αποθαρρυντικά: Το 2013 πωλήθηκαν στις ΗΠΑ 97.507 ηλεκτρικά αυτοκίνητα έναντι 7.780.710 συμβατικών, το 2014 123.049 έναντι 7.918.601, και το 2015 113.588 (απόλυτη πτώση!) έναντι 7.740.912.[12]
Δεύτερο παράδειγμα, η πληροφορική και η τεχνολογία της πληροφορικής. Το 1998, η αμερικανική δικαιοσύνη αναγκάστηκε να ασκήσει δίωξη κατά της μεγαλύτερης τότε εταιρίας πληροφορικής παγκόσμια, της Microsoft, για μονοπωλιακές πρακτικές.[13] Όπως είναι αναμενόμενο, η δίωξη δεν είχε κανένα πρακτικό αποτέλεσμα και η Microsoft συνέχισε να αντλεί τεράστια κέρδη από την μονοπώληση της αγοράς λογισμικού παγκόσμια. Αυτό όμως δεν αναιρεί πως τα “γεγονοτικά ευρήματα” (Findings of fact) του δικαστή της υπόθεσης, Thomas Penfield Jackson, ήταν τα εξής:
Πρώτον, η Microsoft κατέχει μονοπωλιακή ισχύ στην αγορά λειτουργικών συστημάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών
Δεύτερον, η Microsoft κατέβαλε μεγάλου εύρους προσπάθεια για να προστατεύσει το μονοπώλιό της σε λειτουργικά συστήματα, χρησιμοποιώντας μεγάλο φάσμα πρακτικών αποκλεισμού [ενν. των εν δυνάμει ανταγωνιστών]
Τρίτον, οι πράξεις της Microsoft ήταν επιζήμιες για την καινοτομία και τους καταναλωτές.[14]
Όπως και στην αυτοκινητοβιομηχανία, λοιπόν, η αρχική καινοτομία σε μια σφαίρα παραγωγής οδήγησε πολύ γρήγορα στην μονοπώληση και αυτή με τη σειρά της στη στασιμότητα και την ενεργό παρεμπόδιση περαιτέρω εξέλιξης. Όπως και στην αυτοκινητοβιομηχανία, αυτή η στασιμότητα, η μία όψη της “σήψης” την οποία διαπίστωνε ο Λένιν ήδη από το 1916, δεν παρεμπόδισε την κερδοφορία. Είναι γνωστό ότι η Microsoft, της οποίας η κεφαλαιακή αξία το 2013 ήταν 290 δισεκατομμύρια δολάρια[15], επένδυσε τα ελάχιστα δυνατά στην ουσιαστική βελτίωση των λειτουργικών της συστημάτων. Τα παράπονα των χρηστών τους εδώ και δεκαετίες είναι παροιμιώδη, αλλά έχουν το ίδιο ασήμαντο αντίκτυπο στην πράξη που είχε και η δικαστική υπόθεση του 1998.
Είδαμε ήδη κάποια δείγματα του συσχετσμού της μονοπωλιακής ανάπτυξης με την επιβράδυνση ή και στασιμότητα της εξέλιξης της παραγωγικής τεχνολογίας. Αλλά τι συμβαίνει με τα κέρδη, που όπως είπαμε εκτοξεύονται πολύ πάνω από τον “μέσο όρο” εξαιτίας της συρρίκνωσης του συναγωνισμού; Ας δούμε εν συντομία το παράδειγμα του άλλου αμερικανικού κολοσσού της πληροφορικής, της Apple. Και εκεί, όπως και στην Microsoft, μια αρχική καινοτομία στο σχεδιασμό και την αρχιτεκτονική λειτουργικού συστήματος πατεντάρεται και έτσι μεταμορφώνεται σε αποκλειστικό προνόμιο του επινοητή της σε βάρος δυνητικών ανταγωνιστών. Όπως είναι γνωστό, η Apple δεν παράγει πλέον κανένα προϊόν· τα προϊόντα της είναι παράγωγα συναρμολόγησης προϊόντων άλλων εταιριών και η συναρμολόγηση υπενοικιάζεται πάλι σε άλλες εταιρίες. Η Apple εισπράτει απλώς τη μερίδα του λέοντος του κέρδους που πηγάζει από τις προσόδους της “πνευματικής ιδιοκτησίας” στο λειτουργικό σύστημα. Πόσο μεγάλη μερίδα; Σύμφωνα με την μελέτη που έγινε στη βάση του κόστους παραγωγής και της τιμής πώλησης του iphone 6, για παράδειγμα, τουλάχιστο 69%—εξωφρενικά μεγάλου, σε σχέση με τον “μέσο όρο” εντός της σφαίρας παραγωγής, περιθωρίου κέρδους. Πιο συγκεκριμένα, η τιμή πώλησης δύο εκδοχών ενός τέτοιου τηλεφώνου στις ΗΠΑ ήταν 749 και 949 δολάρια· το κόστος κατασκευής τους ανερχόταν σε 216 και 263 δολάρια αντίστοιχα. Από αυτό το κόστος, το κόστος της εργασίας στα κινεζικά εργοστάσια συναρμολόγησης κυμαινόταν από 4 ως 4.50 δολάρια ανά συσκευή. Το κόστος αποζημίωσης της εργασίας συναρμολόγησης, με άλλα λόγια, αντιστοιχούσε σε 0.47% έως 0.53% της τελικής τιμής. Η ίδια εταιρία, χρησιμοποιώντας τις ίδιες μεθόδους παραγωγής, δαπανούσε μεταξύ 14 και 40 δολαρίων για την κατασκευή ακουστικών, των οποίων το κόστος πώλησης ήταν 300 δολάρια, εξασφαλίζοντας από 87% ως 95% περιθώριο κέρδους.[16] Πόσο ήταν το μέσο περιθώριο κέρδους για τις εταιρίες παραγωγής ηλεκτρονικών εμπορευμάτων; Μόλις 9% σύμφωνα με στοιχεία του 2015.[17]
Το παράδειγμα της Apple μας φέρνει όμως δραματικά και στη δεύτερη κεντρική διάσταση που δίνει στην έννοια της ιμπεριαλιστικής σήψης ο Λένιν, αυτήν του “παρασιτισμού.” Είδαμε ότι στον κλάδο της ίδιας της παραγωγής, ο ιμπεριαλισμός δημιούργησε φαινόμενα ουσιαστικής παρασιτείας· με απλά λόγια, μονοπώλια που ζουν, ουσιαστικά, και μάλιστα εξαιρετικά πλουσιοπάροχα, από “ενοίκια”, χωρίς να παράγουν τίποτε σε κάποιες περιπτώσεις, χωρίς να προωθούν την παραγωγική καινοτομία αλλά αντίθετα παρεμποδίζοντάς την ενεργά σε πολλές άλλες. Αλλά αυτό είναι μονάχα η αρχή. Μεγάλο τμήμα του κεφαλαίου που συσσωρεύεται με τέτοιες μεθόδους μετατρέπεται άμεσα σε χρηματιστικό, και έτσι διογκώνει ακόμα περισσότερο την παρασιτεία του πάνω στη ζωντανή εργασία και στις βασικές ζωτικές ανάγκες αυτών που διογκώνουν τη συσσώρευση με αίμα και δάκρυ, δηλαδή των εργατών. Έτσι, ο Λένιν διαπιστώνει ήδη βάσει των στοιχείων που παρέθεσε στη δική του μελέτη του Χόμπσον, ότι το εισόδημα του βρετανικού κεφαλαίου από τις λεγόμενες άμεσες ξένες επενδύσεις ήταν μεταξύ 90-100 εκατομμύρια λίρες στερλίνες, τη στιγμή που το συνολικό εξωτερικό εμπόριο της χώρας έφτανε μόλις στα 18 εκατομμύρια λίρες. Ο Λένιν παρατηρεί εμφαντικά: “Το εισόδημα των εισοδηματιών ξεπερνά πέντε φορές το εισόδημα από το εξωτερικό εμπόριο στην πιο ‘εμπορική’ χώρα του κόσμου! Να η ουσία του ιμπεριαλισμού και του ιμπεριαλιστικού παρασιτισμού.”[18] Μετατρεπόμενο σε χρηματιστικό κεφάλαιο, το συσσωρευμένο κεφάλαιο αυγατίζει πλέον τοκογλυφικά, μετατρέποντας χώρες με μεγάλη και παγκόσμιας εμβέλειας μονοπωλιακή συγκέντρωση σε “κράτη–τοκογλύφους” ή “κράτη-εισοδηματίες”: “Το κράτος-εισοδηματίας είναι το κράτος του παρασιτικού καπιταλισμού, του καπιταλισμού που σαπίζει”,[19] παρατηρεί συμπερασματικά ο Λένιν.
Από τη στιγμή όμως που το ίδιο το κράτος γίνεται όχημα, διαμεσολαβητής και εργαλείο του μονοπωλιακού καπιταλισμού, είναι προφανές ότι στα μέσα με τα οποία τα μονοπώλια εξασφαλίζουν μεγαλύτερα του μέσου όρου κέρδη για τον εαυτό τους θα πρέπει να προστεθούν αυτά που ανήκουν στο κράτος και εκφράζουν την κατασταλτική δράση του κράτους, δηλαδή τα μέσα της στρατιωτικής βίας, της διπλωματικής πίεσης και της πολιτικής δράσης σε βάρος άλλων κρατών. Αν, εντός μιας εθνικής οικονομίας, η κατοχύρωση αποκλειστικών πνευματικών δικαιωμάτων σε μια τεχνολογία, καινοτομία ή ανακάλυψη, η αχρήστευση δυνητικά ανταγωνιστικών καινοτομιών, η εξαγορά και συγχώνευση δυνητικών αναγωνιστών, η διόγκωση των αναγκών σε αρχικό κεφάλαιο για να μπει κάποιος σε μια μονοπωλιακή αγορά, η χρήση του πλεονεκτήματος της εδραίωσης για να αποθαρρυνθούν ανταγωνιστές λόγω μικρών πιθανοτήτων επιτυχίας και υπερβολικά μεγάλου επενδυτικού ρίσκου—αν αυτά τα μέσα είναι μέσα διόγκωσης του περιθωρίου κέρδους πολύ πάνω από τον μέσο όρο, στο διακρατικό επίπεδο εμφανίζονται μια σειρά από διαφορετικού, αν και πάλι μη ενδογενώς οικονομικού χαρακτήρα μέσα: α) η στρατιωτική επέμβαση και η καταστροφή των παραγωγικών δυνατότητων του αντιπάλου· β) η πολιτική αποσταθεροποίησή του· γ) οι κυρώσεις σε βάρος του· δ) η πολιτικο-διπλωματική του απομόνωση και οι συνεπαγωγές της για το εμπόριο, την εξαγωγή κεφαλαίων, κλπ.
Ας δούμε ένα εντελώς σύγχρονο παράδειγμα αυτής της όψης της σήψης και της παρασιτείας που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού: στις 18 Ιούνη του τρέχοντος έτους, η επιθεώρηση Sarajevo ενέσκυπτε στις απειλές κυρώσεων από τις ΗΠΑ σε βάρος τυπικά συμμάχων τους ευρωπαϊκών κρατών σε περίπτωση που αυτά συμμετείχαν σε εγχειρήματα μεταφοράς φυσικού αερίου στα οποία εμπλέκεται η Ρωσία, όπως αυτό του Nordstream 2.[20] Η εναλλακτική, αν τα ευρωπαϊκά κράτη ενδώσουν στην αμερικανική πίεση, είναι σαφώς ακριβότερη—υγροποιημένο αμερικανικό αέριο. Στις 26 του Ιούλη, η διακομματική επιτροπή της αμερικανικής βουλής των αντιπροσώπων ψήφισε νόμο που επιβάλλει κυρώσεις σε όσους, εντός ΕΕ, συνεργάζονται με ρωσικές ενεργειακές εταιρίες. Οι συντάκτες του Sarajevo παρατηρούν σχετικά:
Με το αμερικανικό μυαλό τους οι πολιτικές βιτρίνες στην Ουάσιγκτον ελπίζουν ότι η ε.ε. (και οπωσδήποτε η γερμανία, η αυστρία, κι όλη η κεντρική ευρώπη) θα παραιτηθεί απ’ τον αγωγό nord stream 2 (ρωσικό φυσικό αέριο κατευθείαν στην καρδιά της ευρώπης) και θα αγοράζει αμερικανικό υγροποιημένο αέριο· και μάλιστα σε πολλαπλάσια τιμή… Ή, ίσως, ελπίζουν ότι η πολωνία και η ουγγαρία θα προτιμήσουν το αμερικανικό φυσικό αέριο, απ’ την άλλη άκρη του κόσμου, απ’ το ρωσικό που είναι δίπλα τους. (Ποιος είπε ότι η ιδεολογία δεν κρατάει ψηλά τις τιμές;)[21]
Δεν πρόκειται βέβαια για ζήτημα ιδεολογίας, αν και θα μπορούσαν οι εμπλεκόμενες κυβερνήσεις να το παρουσιάσουν νομιμοποιητικά ως τέτοιο. Πρόκειται για χρήση της δυνατότητας πρόσβασης, σε τελική ανάλυση, στην ένοπλη και στρατιωτική βία (αυτή είναι η δομική προϋπόθεση της λεγόμενης “διπλωματικής πίεσης”) ώστε να υπερνικηθεί ο δυνητικός συναγωνισμός που θα μείωνε τα υπέρογκα, πάνω από το μέσο όρο, μονοπωλιακά κέρδη. Πρόκειται για ανοιχτή και πλήρη παραβίαση των περιώνυμων “νόμων της ελεύθερης αγοράς” που προσιδιάζει όχι γενικά και αφηρημένα στον μονοπωλιακό, ιμπεριαλιστικό καπιταλισμό, αλλά στην εξάρτησή του από την παρασιτεία, από την άντληση κέρδους με μέσα που δεν αφορούν ούτε στη βελτίωση της παραγωγικότητας, ούτε στην τεχνολογική εξέλιξη, ούτε στην “ανακάλυψη νέων αγορών”, παρά μόνο στη χρήση της συσσωρευμένης πολιτικο-στρατιωτικής ισχύος του μονοπωλιακού κεφαλαίου του παγκόσμιου ηγεμόνα.
Αυτό όμως σημαίνει ότι η σύνδεση της ιμπεριαλιστικής κερδοφορίας με την “ανάπτυξη”, τις “επενδύσεις” και τα κάθε είδους προμηθεϊκά εγχειρήματα αποτελεί σοβαρή στρέβλωση του πραγματικού χαρακτήρα των ιμπεριαλιστικών μονοπωλίων—στρέβλωση σε βάρος της πραγματικής λενινιστικής θεώρησης της ιμπεριαλιστικής σήψης και παρασιτείας. Στην ουσία, εισαγάγονται από “την πίσω πόρτα” ιδεολογήματα του σταδίου του φιλελεύθερου καπιταλισμού ως δήθεν γνωρίσματα του ιμπεριαλιστικού σταδίου, με στόχο, πολύ φοβόμαστε, την έμμεση αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των μαζών σε κράτη του δυτικού κόσμου ότι “θα έρθει ανάπτυξη”, θα “υπάρξουν επενδύσεις”, έστω και αν αυτές θα ωφελήσουν κυρίως την άρχουσα τάξη. Ανασκευάζεται έτσι φαντασιακά ένας κόσμος που έχει προ πολλού παρέλθει, ένας κόσμος όπου ο καπιταλισμός έχει ακόμα “επενδυτικό” και “αναπτυξιακό” μέλλον, όσο κοινωνικά άνισο κι αν είναι αυτό. Οι μάζες διαπαιδαγωγούνται συστηματικά στην αυταπάτη ότι η “συσσώρευση” πλούτου και η “ανάπτυξη” (με την τελευταία να νοείται με προ πολλού ξεπερασμένους κεϊνσιανούς όρους μεγάλων επενδύσεων που θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας και θα αποκαταστήσουν το καταναλωτικό εισόδημα των εργαζομένων και τους πραγματικούς τους μισθούς) είναι συνώνυμες. Προσπαθήσαμε να αναδείξουμε ότι, αντιθέτως, η κατανόηση της ιμπεριαλιστικής σήψης και παρασιτείας αποκαλύπτει ότι δεν είναι καθόλου τέτοιες. Θεωρούμε ότι η απλή πραγματικότητα των τελευταίων εννιά περίπου ετών, μια πραγματικότητα που, εντός αναπτυγμένων δυτικών ιμπεριαλιστικών κρατών, συγκροτείται αφενός από τους καλπάζοντες ρυθμούς συσσώρευσης και τη χωρίς ορατό φραγμό περαιτέρω συγκέντρωση του κεφαλαίου, και αφετέρου από την κραυγαλέα στασιμότητα σε ό,τι αφορά οποιαδήποτε επένδυση στην παραγωγική ανάπτυξη, την τεχνολογική καινοτομία, τις μακροχρόνιου χαρακτήρα υποδομές κλπ, τεκμηριώνει την εμπειρική διάσταση αυτής της θεωρητικής διαπίστωσης.
Αν για τον Λένιν ο ιμπεριαλισμός είναι το “ανώτατο”—με την έννοια του τελευταίου, του απώτατου—στάδιο του καπιταλισμού, αυτό δεν οφείλεται ούτε στο ότι αδυνατεί πέραν ενός σημείου να παράξει κέρδη και να εντείνει τη συσσώρευση κεφαλαίου (αφενός δεν υπάρχει η δυνατότητα για καπιταλιστική παραγωγή χωρίς κερδοφορία, και αφετέρου η κερδοφορία αυξάνεται με τη συγκέντρωση, δηλαδή την καταστροφή ανταγωνιστών και τη μείωση του συναγωνισμού)· ούτε όμως επειδή ο υποτιθέμενα ανεξέλεγκτος διεθνής ανταγωνισμός οδηγεί νομοτελειακά σε μεγάλης κλίμακας πολεμικές συγκρούσεις (η δυνατότητα των τελευταίων καθορίζεται τόσο από την έκταση της καταστροφικότητας της πολεμικής τεχνολογίας όσο και από το γεγονός ότι ανήκει στη φύση της μονοπωλιακής οργάνωσης να μην “πολλαπλασιάζει” διεκδικητές ηγεμονίας, όπως δείχνουν άλλωστε και οι συντριπτικές ανισομέρειες ισχύος στη φάση που εγκαινιάζεται μετά τον Β παγκόσμιο). Αυτού του είδους οι τελεολογικές και μηχανιστικές προσδοκίες περιέχουν, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, σπέρματα χιλιαστικού και ουτοπικού χαρακτήρα. Ο ιμπεριαλισμός, αντίθετα, είναι το ανώτατο ή απώτατο στάδιο του καπιταλισμού επειδή σ’ αυτόν η εξασφάλιση υπερκερδών σταματά να αποτελεί μηχανισμό ενδογενούς πίεσης “προς τα μπροστά”, παράγοντα εξέλιξης του τρόπου παραγωγής, κίνητρο για τη συνολική πρόοδο, έστω και με κόστος το αίμα και το δάκρυ· το έπος καταστροφής και δημιουργίας που κατέγραψε ο Μαρξ για τη δική του εποχή δίνει τη θέση του στην πεζή συντήρηση των προϋποθέσεων ισχύος ως μέσων για την εξασφάλιση παρασιτικών κερδών. Δεν είναι τυχαίο ότι οι κοινωνίες στα αναπτυγμένα ιμπεριαλιστικά χάνουν σταδιακά κάθε αίσθηση οράματος για το μέλλον, ότι το πολιτιστικό και ιδεολογικό τους “επίπεδο” κατρακυλά ασυγκράτητα, ότι αυτή τη στιγμή ο παγκόσμιος ηγεμόνας γελοιοποιείται καθημερινά και σε παγκόσμια κλίμακα δια του θεάματος ενός Λευκού Οίκου-τσίρκου ή θιάσου κομπάρσων με προσδόκιμο ζωής στην εξουσία λίγες ημέρες. Αργά ή γρήγορα, το πολιτιστικό-ιδεολογικό εποικοδόμημα αποτυπώνει καθαρά τις συνέπειες της ιμπεριαλιστικής σήψης ως οικονομικού φαινομένου.
Αλλά το δοκίμιο αυτό θα έχει αποτύχει στους στόχους του αν τέτοια φαινόμενα ερμηνευτούν ηθικολογικά, με αφηρημένους και μονοδιάστατους όρους “παρακμής.” Διότι ούτε “παρακμάζει” η κερδοφορία των αμερικανικών μονοπωλιακών γιγάντων, ούτε επιβραδύνονται οι ρυθμοί συσσώρευσης κεφαλαιακής ισχύος στην κορυφή της ιμπεριαλιστικής ιεραρχίας. Και φυσικά δεν πρέπει να υπάρχει καμία αυταπάτη για το ότι ο σήποντας καπιταλισμός του οποίου υπέρτατη έκφραση είναι οι ΗΠΑ και οι άμεσοι δορυφόροι τους είναι πλέον δήθεν ακίνδυνος για την ανθρωπότητα· τουναντίον, παραμένει εξαιρετικά επικίνδυνος, ιδιαίτερα με δεδομένα τα τρομακτικά στρατιωτικά μέσα που διαθέτει. Όμως είναι εξίσου αλήθεια ότι παντού, σε όλο τον πλανήτη, στη Συρία, τη Βενεζουέλα, τη ΛΔΒΚ, το Ιράκ, το μονομερές δικαίωμά του στο παρασιτικό κέρδος τίθεται έμπρακτα σε αμφισβήτηση από τα θύματά του. Ο κόσμος έχει ήδη αρχίσει να κινείται πέρα από τα όρια της αέναης επανάληψης παρά τη βούληση του ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού να συντηρήσει τον συσχετισμό ισχύος που τού είναι απαραίτητος, αλλά συνάμα εξαιτίας της διαρκούς επιθετικότητας που του υπαγορεύει αυτή η βούληση, μέσα από την αντίθεση που γεννά αυτή η βούληση. Η σήψη για την οποία κάναμε λόγο εδώ δεν έχει κανένα άλλο εσωτερικό νόμο απ’ την αναπαραγωγή στο διηνεκές, με όλο και πιο οξυμένους, πολωτικούς όρους· αλλά ανάμεσα σε ό,τι είναι αναγκασμένη να εξοβελίζει ως “περίττωμα” είναι μια διογκούμενη σφαίρα μαζών των οποίων η ίδια η βιολογική επιβίωση απειλείται από τις όλο και πιο αδηφάγες ορέξεις της ιμπεριαλιστικής παρασιτείας. Η δημιουργία μιας εξαγορασμένης από τα κέρδη αυτής της παρασιτείας “εργατικής αριστοκρατίας” που θα κάλυπτε όλον τον πλανήτη είναι το ίδιο αδύνατη με την ένωση των ιμπεριαλιστών σε μια “υπεριμπεριαλιστική” παγκόσμια διακυβέρνηση. Και η διαλεκτική της ιστορίας δεν έχει ακόμα πει την τελευταία της λέξη.
[1]Β.Ι. Λένιν, Ο Ιμπεριαλισμός: Ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 2009, σελ. 115.
[2]Ό.π.
[3]Ό.π,, σελ 115-6.
[4]Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο: Κριτική της πολιτικής οικονομίας, τομ. 3, μτφρ. Παναγιώτης Μαυρομάτης, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1978, σελ. 199-200.
[5]John Bellamy Foster κ.α, “Monopoly and Concentration in Twenty-First Century Capitalism”, Monthly Review 62:11 (2011), https://monthlyreview.org/2011/04/01/monopoly-and-competition-in-twenty-first-century-capitalism/
[6]Για την υπόθεση βλ., κατά χρονική σειρά: www.roadandtrack.com/car-culture/news/a27809/volkswagen-diesel-scandal-could-lead-to-48-billion-in-fines/, http://www.roadandtrack.com/new-cars/car-technology/news/a26774/volkswagen-ceo-we-screwed-up/, https://www.wired.com/2016/06/vws-gonna-drop-15b-clean-diesel-mess-us/
[7]Βλ. http://www.nytimes.com/2010/04/06/business/06toyota.html, https://www.nytimes.com/2014/03/20/business/toyota-reaches-1-2-billion-settlement-in-criminal-inquiry.html
[8]https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/07/tt20-united-states-economic-growth-gordon.pdf
[9]http://www.newequipment.com/industry-trends/technological-stagnation-impeding-productivity
[10]https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_electric_vehicle#Electric_model_cars
[11]https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_the_electric_vehicle#Golden_age
[12]http://www.businessinsider.com/electric-cars-market-share-is-tiny-2016-1
[13]https://en.wikipedia.org/wiki/United_States_v._Microsoft_Corp.
[14]www.pff.org/issues-pubs/pops/pop7.4microsoftmonopolyfacts.html
[15]http://money.cnn.com/2013/10/18/investing/microsoft-apple/index.html
[16]http://www.smh.com.au/digital-life/mobiles/apples-iphone-6-profit-margin-at-least-69-per-cent-report-20140924-10ld37.html
[17]http://www.investopedia.com/ask/answers/051215/what-profit-margin-average-company-electronics-sector.asp
[18]Λένιν, ό.π., σ 117.
[19]Λένιν, ό.π, σ. 118.
[20]http://www.sarajevomag.gr/wp/2017/06/o-kapitalismos-ine-omos/
[21]http://www.sarajevomag.gr/wp/2017/07/ki-o-allos-echthros/
Της Ελένης Νικολαΐδου
Πηγή: www.alfavita.gr
Πολύ φασαρία γίνεται τις τελευταίες ημέρες σχετικά με την “ημέρα μνήμης για τα θύματα του κομμουνισμού και του ναζισμού”. Για το σχετικό συνέδριο που θα γίνει στην Εσθονία και στο οποίο πρέπει να πεισθεί ο κόσμος ότι ο φασισμός είναι ταυτόσημη έννοια με τον κομμουνισμό.
Γραπτά που αναλύουν τη σχετική θεωρία, εξυπνακισμοί σε facebook και twitter από ανιστόρητους πολιτικούς και επικίνδυνους λαϊκιστές, φωτογραφίες που παραπέμπουν και σε οδηγούν στην αυτονόητη ταύτιση μας έχουν κατακλύσει και θέλοντας και μη ασχολούμαστε.
Στις 23 Αυγούστου 1942 η ιστορία κατέγραψε την επίθεση των Γερμανών στο Στάλινγκραντ και στην ουσία την αρχή της ήττας τους. Με μία εμμονή όμως προσπαθούν να μας αφήσουν στη μνήμη ότι στις 23 Αυγούστου γιορτάζουμε την “ημέρα της μαύρης κορδέλας”.
Αυτή η ταύτιση κρατάει την εμφάνισή της μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου.To 1948 το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο «Nazi – Soviet relations 1939 – 1941» το οποίο επιμελήθηκαν οι Raymond James και James Stuart Beddie[1]. Από το πλήθος των αρχείων που περιέπεσαν στα χέρια των Αμερικανών, των Άγγλων και των Γάλλων όταν μπήκαν στη Γερμανία αυτοί επέλεξαν, μονομερώς, τη συγκεκριμένη έκδοση, με τα συγκεκριμένα έγγραφα. Σε τι στόχευαν; Μα φυσικά στην εξίσωση κομμουνισμού και φασισμού. Η έκδοση παραθέτει έγγραφα από το Σύμφωνο Μη Επίθεσης[2] μεταξύ ΕΣΣΔ και Γερμανίας το 1939 με στόχο τη συκοφαντία της Σοβιετικής Ένωσης και την υποβάθμισή της ως μίας χώρας αληθινά δημοκρατικής η οποία ήταν ενάντια σε κάθε επιθετική και αντιδημοκρατική δύναμη. Και αυτό επιβεβαιώνεται διότι τα έγγραφα που δημοσίευσαν προέρχονταν από τα γερμανικά αρχεία, από τη χιτλερική διπλωματία. Και δεν ήρθαν σε καμία συνεννόηση με τη Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε.) ως όφειλαν.
Ας δούμε όμως ποιοι προετοίμασαν τη χιτλερική Γερμανία, για τι την προετοίμασαν και ποιος ήταν ο στόχος τους.
Σίγουρα η επιθετικότητα της Γερμανίας δεν οφείλεται στο Σύμφωνο Μολότοφ Ρίμπεντροπ του 1939. Ξεκίνησε χρόνια πριν. Να πιάσουμε λοιπόν το νήμα από το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου που βρίσκει τη Γερμανία ερείπια, ηττημένη, ταπεινωμένη και υποταγμένη στη Συνθήκη των Βερσαλλιών (1919) η οποία επέβαλλε βαριές κυρώσεις και οδήγησε το γερμανικό λαό στην αγκαλιά του Χίτλερ που υποσχόταν απαλλαγή από τον «δυσχερή συμβιβασμό». Από μόνη της, λοιπόν, η Γερμανία, δηλαδή από το 1919 μέχρι το 1939, σε διάστημα 20 ετών και δεμένη χειροπόδαρα από τη Συνθήκη των Βερσαλλιών δεν θα μπορούσε να αποκτήσει σε τέτοια έκταση πρώτες ύλες και βιομηχανία ώστε να είναι πανέτοιμη για την έναρξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου.
Δεν είναι κρυφό ότι οι αμερικανικές τράπεζες εισέβαλαν στην ηττημένη Γερμανία σε πλήρη συνεργασία με την κυβέρνησή τους και έκαναν επενδύσεις στη γερμανική οικονομία επενδύοντας χιλιάδες εκατομμύρια δολάρια. Στη Γερμανία από το Σεπτέμβριο του 1924 εφαρμόστηκε το επονομαζόμενο “Dawes Plan” σύμφωνα με το οποίο οι ΗΠΑ και η Βρετανία σχεδίαζαν η γερμανική βιομηχανία να περάσει στα αμερικανικά και αγγλικά μονοπώλια. To “Dawes plan” φρόντισε την βαριά εισροή και διείσδυση κυρίως των Αμερικάνων στην γερμανική οικονομία. Αποτέλεσμα αυτών των επενδύσεων ήταν η αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής από το 1925 ενώ οι εξαγωγές εκτινάχθηκαν στα ύψη και το 1927 έφτασαν τα επίπεδα του 1913. Μέσα σε έξι χρόνια, από το 1924 έως και το 1929 το ξένο κεφάλαιο που διείσδυσε στη Γερμανία κυμαίνονταν από 10.000 έως 15.000 εκατομμύρια γερμανικά μάρκα για μακροπρόθεσμες επενδύσεις και 6.000 εκατομμύρια γερμανικά μάρκα για βραχυπρόθεσμες[3].
Αμνησία έχει πάθει η Ευρώπη όσον αφορά τα όσα έγιναν πριν την έναρξη και κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Βολική μνήμη η θύμηση μόνο της Συμφωνίας Μολότοφ Ριμπεντροπ.
Ας θυμηθούμε λοιπόν κάποια πράγματα.
Στις 15 Ιουλίου 1933 υπογράφηκε στη Ρώμη η «Συμφωνία των τεσσάρων δυνάμεων» μεταξύ Μ. Βρετανίας, Γερμανίας Γαλλίας και Ιταλίας, μία συμφωνία η οποία αποκήρυττε το δυνάμωμα των ειρηνικών δυνάμεων κατά των επιθετικών κρατών.
Το 1934 ο Χίτλερ συνάπτει σύμφωνο μη επίθεσης με την Πολωνία και με αυτές τις κινήσεις του προωθεί την ιδέα των «κατ΄ ιδίαν» συμφωνιών γιατί θα του ανατρέπονταν τα σχέδια κοινής συμφωνίας με όλα τα κράτη μαζί.
Στην ανεκτικότητα και γιατί όχι στην ενθάρρυνση από Άγγλους και Γάλλους ο Χίτλερ προχωρά σε διαδοχικές κινήσεις κατάργησης των όρων της Συνθήκης των Βερσαλλιών. Για παράδειγμα το 1935 ο Ρίμπεντροπ φτάνει στο Λονδίνο και υπογράφει ναυτική συμφωνία των δύο κρατών επαναδημιουργίας των ναυτικών γερμανικών δυνάμεων. Επιπλέον ο Χίτλερ κατάφερε να αποσπάσει τη συναίνεση κατασκευής υποβρυχίων.
Και όλα αυτά σε μία Ευρώπη όπου οι Ιταλοί φασίστες εμπλέκονται στον αποικιοκρατικό πόλεμο στην Αιθιοπία (10/1935-5/1936) και ο δικτάτορας Φράνκο επικρατεί στην Ισπανία με την πολύτιμη βοήθεια της ναζιστικής Γερμανίας (18 Ιουλίου 1936 ο Φράνκο κήρυξε την έναρξη της «εξέγερσης»)
Και τι έκαναν οι ΗΠΑ, η Μ. Βρετανία και η Γαλλία μπροστά σε αυτή την επιθετικότητα; Κήρυτταν τον «κατευνασμό»! Δηλαδή τίποτα! Υπερασπίστηκαν μήπως τα δικαιώματα των λαών ή τους άφησαν στο έλεος των φασιστικών καθεστώτων; Και δεν ντράπηκαν για τη στάση τους!
Ήδη από το 1933, στις 6 Φεβρουαρίου ο τότε υπουργός εξωτερικών της ΕΣΣΔ Μ. Λιτβίνοβ (τον Μάιο του 1939 τον διαδέχθηκε ο Β.Μολότοφ) κατέθεσε πρόταση της Σ.Ε. στην Γενική Επιτροπή Αφοπλισμού να οριστεί ο όρος «επιθετικότητα». Η πρόταση φυσικά απορρίφθηκε. Η Αγγλία και η Γαλλία που τότε είχαν τον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών δεν επιθυμούσαν κοινό μέτωπο κατά της γερμανικής επιθετικότητας. Και δεν το επιθυμούσαν επειδή πίστευαν ότι αν ικανοποιούσαν τις ορέξεις του Χίτλερ θα μπορούσαν να τον οδηγήσουν προς ανατολάς, ως ένα άλλο όπλο κατά της Σοβιετικής Ένωσης.
Ξεκινάμε λοιπόν με την οικονομική βοήθεια των ΗΠΑ που κυριολεκτικά προμήθευσαν και όπλισαν τους Γερμανούς και με την πολιτική βοήθεια των Άγγλων και των Γάλλων που αρνούμενοι ένα κοινό ειρηνευτικό μέτωπο κατά της Γερμανίας βοήθησαν τον Χίτλερ να αμολήσει τα φασιστικά σκυλιά του στις χώρες της Ευρώπης.
Ο στόχος άλλωστε δεν ήταν η κατάλυση του ναζιστικού καθεστώτος στη Γερμανία αλλά το γκρέμισμα του σοσιαλιστικού καθεστώτος της Σ.Ε. Ήταν γνωστές από πριν οι προθέσεις του Χίτλερ.
“Όμως αν σήμερα μιλούμε για νέες εκτάσεις στην Ευρώπη, δεν έχουμε βέβαια κατά νου τίποτ΄ άλλο παρά τη Ρωσία και τα γειτονικά με αυτήν κράτη”
Χίτλερ, Ο αγών μου, τ.Β.
Στις 29/9/1938 Μ.Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία και Ιταλία υπέγραψαν τη «Συμφωνία του Μονάχου» με την οποία υποχρέωσαν την Τσεχοσλοβακία να δώσει εδάφη της στη Γερμανία, στα οποία κατοικούσαν Σουδήτες. Αυτή τη συμφωνία την ονόμασαν και συμφωνία ανατροπής πολεμικής σύρραξης μεταξύ Γερμανίας και Τσεχοσλοβακίας. Και δεν ντράπηκαν ούτε και εδώ![4]
Στις 12 Μαρτίου 1938 ο γερμανικός στρατός περνά τα σύνορα της Αυστρίας. Προσάρτηση και πλήρης απροθυμία Μ. Βρετανίας και Γαλλίας να την προστατεύσουν.
Στις 30/9/1938 στο Μόναχο υπογράφεται Αγγλο – Γερμανική Διακήρυξη αμοιβαίας μη επιθετικότητας. Υπογράφουν ο Τσάμπερλεν και ο Χίτλερ. Στην ίδια γραμμή ακολουθεί λίγους μήνες μετά Γαλλο – Γερμανική διακήρυξη η οποία υπογράφεται στις 6/12/1938 και υπογράφουν ο Μπονέ και ο Ρίμπεντροπ.
Στις 14/3/1939 οι Γερμανοί καταλαμβάνουν την Τσεχοσλοβακία. Να σημειώσουμε ότι τις επιθέσεις των Γερμανών κατά των άλλων κρατών καταδίκασε μόνο η Σοβιετική Ένωση.
Η Σ.Ε. επεδίωξε συμφωνία με Άγγλους και Γάλλους οι οποίοι όμως έθεταν τέτοιους όρους για την υπογραφή μίας συμφωνίας που σήμαινε την εξόντωση της Σοβιετικής Ένωσης. Η αποτυχία των συνομιλιών ήταν ολοφάνερο ότι οφειλόταν στη Μ.Βρετανία η οποία ταυτόχρονα είχε κρυφές συνομιλίες, κάτω από το τραπέζι, με τη Γερμανία[5].
Τον Ιούνιο του 1939 οι Άγγλοι ξεκίνησαν αυστηρά εμπιστευτικές και απόρρητες διαπραγματεύσεις με τη Γερμανία, με τον εκπρόσωπό της τον Wohtato ο οποίος επισκέφτηκε το Λονδίνο γι αυτό το σκοπό.
Στις 1/9/1939 η Γερμανία εισβάλει στην Πολωνία.
Η Σοβιετική Ένωση σε αυτό το κλίμα της συντονισμένης και κατευθυνόμενης επίθεσης εναντίον της είχε να επιλέξει:
-ή να αποδεχτεί την πρόταση των Γερμανών για συμφωνία μη επίθεσης
-ή να μην την αποδεχτεί και να επιτρέψει σε όλους τους προβοκάτορες να την εμπλέξουν σε μία άμεση σύγκρουση με τη Γερμανία
Η Σ.Ε. χρειαζόταν χρόνο για να προετοιμάσει την άμυνά της, μην ξεχνάμε ότι ήταν ένα κράτος που είχε ζωή μόλις 22 χρόνια.
Το σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ (23 Αυγούστου 1939) δεν αποδίδει την εξωτερική πολιτική της Σ.Ε. η οποία είχε ως στόχο τη συλλογική συμφωνία ειρήνης κατά της Γερμανίας και της Ιταλίας.
Επίσης ελάχιστοι θα γνωρίζουν ότι το νεαρό κράτος των μπολσεβίκων το 1918 αναγκάστηκε να υπογράψει ειρήνη με τους Γερμανούς στην πόλη Μπρεστ – Λιτόφσκ (Συνθήκη του Μπρεστ – Λιτόφσκ). Και στις δύο συνθήκες με τους Γερμανούς η Σ.Ε. έπρεπε να αντιμετωπίσει το δυτικό εχθρικό περιβάλλον.
Με ποια λογική η Πολωνία υπέγραψε σύμφωνο μη επίθεσης με τους Γερμανούς το 1934, όταν η Πολωνία υποτίθεται, είχε ως συμμάχους τη Μ.Βρετανία και τη Γαλλία;
Με ποια λογική η Μ.Βρετανία και η Γαλλία υπέγραψαν με τους Γερμανούς σύμφωνο μη επίθεσης το 1938 και η απομονωμένη Σ.Ε. δεν είχε; Να τονίσουμε φυσικά ότι η Σ.Ε. ήταν η τελευταία που υπέγραψε σύμφωνο μη επίθεσης με τη Γερμανία.
Με αυτό το σύμφωνο η Σ.Ε. βρήκε την ευκαιρία να χτίσει ένα μεγάλο μέτωπο. Από τη Λευκορωσία έως την Ουκρανία. Τι θα γινόταν αλήθεια αν δεν είχε προετοιμαστεί το μέτωπο; Ο Χίτλερ θα κέρδιζε εκατοντάδες χιλιόμετρα, θα καταλάμβανε το Λένινγκραντ και τη Μόσχα. Και να μην περνά απαρατήρητο ότι η Σ.Ε. είχε να φροντίσει τα ανατολικά της σύνορα όπου εκεί υπήρχαν οι Ιάπωνες, οι σύμμαχοι των Γερμανών και των Ιταλών.
1940. Τον Απρίλιο οι Γερμανοί καταλαμβάνουν τη Δανία και τη Νορβηγία. Το Μάιο εισβάλουν σε Ολλανδία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο. Καταλαμβάνουν τη Γαλλία.
1941. Οι Γερμανοί μπαίνουν στη Βουλγαρία και στην Ελλάδα. Η ΕΣΣΔ υπογράφει συμφωνία μη επίθεσης με τη Γιουγκοσλαβία και στις 22 Ιουνίου η Γερμανία επιτίθεται στην ΕΣΣΔ.
Με την τακτική της Σ.Ε. ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος τελείωσε πιο γρήγορα, ηττήθηκαν οι φασιστικές και ναζιστικές δυνάμεις και αποδείχτηκε ένα φιάσκο η πολιτική του «κατευνασμού» της Μ. Βρετανίας και της Γαλλίας.
Αυτά για την αναμόχλευση της ιστορικής μας μνήμης και την αποφυγή αφελών αλλά και επικίνδυνων ταυτίσεων.
[1] Nazi – Soviet relations, 1939-1941, Documents from the Archives of the German Foreign Office. Edited by Raymond James Sontag and James Stuart Beddie, Department of State 1948. Επίσης το 1948 κυκλοφόρησε και η μπροσούρα του Μολότοφ σχετικά με τις σχέσεις ΕΣΣΔ και Γερμανίας, V.M. Molotov, For a democratic peace with Germany, Soviet News, London, 1948
[2] Το Σύμφωνο μη Επίθεσης που υπογράφηκε μεταξύ Σοβιετικών και Γερμανών στις 23 Αυγούστου του 1939 είναι γνωστό και ως “Σύμφωνο Μολότοφ – Ρίμπεντροπ”
[3] Stephen A. Schuker, American “Reparations” to Germany 1919-1933: Implications for the Third World Debt Crisis, Princeton, 1988
[4] Στη «Συμφωνία του Μονάχου» δεν είχε κληθεί η Τσεχοσλοβακία από την οποία απαίτησαν και πήραν εδάφη της.
[5] Πίσω από την πλάτη της Σοβιετικής Ένωσης καθ΄ όλη τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου ΗΠΑ και Μ. Βρετανία έκαναν διαπραγματεύσεις με τους Γερμανούς
Κατά την επέτειο του ελλαδικού πραξικοπήματος της Απριλιανής χούντας στις 15 Ιούλη, ο Ιωάννης Αυλωνίτης, Υποδιοικητής της Πολιτικής Άμυνας της Κυπριακής Δημοκρατίας, ανέβασε στον επώνυμο προσωπικό του λογαριασμό στο facebook την παρακάτω ανάρτηση, όπου περιγράφει το πραξικόπημα κατά της νόμιμης κυβέρνησης της Κύπρου ως “ένοπλη ενέργεια για την αποκατάσταση της Δημοκρατίας από το σάπιο τυρρανικό καθεστώς του Μούσκου” (όπως τον αποκαλούσε ο δικτάτορας Δημήτριος Ιωαννίδης):
Ο Αυλωνίτης καταλήγει με τα συνθήματα ΖΗΤΩ Η ΕΘΝΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ και ΖΗΤΩ Η ΕΝΩΣΙΣ.
Το 2013, ο Αυλωνίτης είχε παραπεμφθεί σε δίκη με την κατηγορία της υποκίνησης σε βία σε βάρος των τουρκικής καταγωγής Κυπρίων και των κομμουνιστών. Η δίκη αφορούσε και πάλι ανάρτηση στον προσωπικό λογαριασμό του στο facebook, η οποία έγινε το 2010, και στην οποία ανήλικο αγοράκι εμφανιζόταν να λέει: “είμαστε φασίστες, θέλουμε να σκοτώσουμε τους Τούρκους και τους κομμουνιστές.”
Τότε, το περιστατικό είχε τεθεί υπόψη του Προέδρου της Κ.Δ Δημήτρη Χριστόφια, “ο οποίος κατάγγειλε και καταδίκασε το περιστατικό, μέχρι και στη Βουλή των Ελλήνων, ενώ ζήτησε να διεξαχθεί έρευνα, που είχε ως αποτέλεσμα ο φασίστας παππούς να οδηγηθεί στο δικαστήριο” (https://theespsnicosiablogspot.wordpress.com/2014/03/14/γνωστός-χουντικός-φασίστας-ο-υποδιοι/)
Όμως, το δικαστήριο της Κ.Δ τον απάλλαξε με το κάτωθι σκεπτικό:
«δείχνει ένα πολύ μικρό παιδάκι που παίζει μόνο και ως μέρος του παιχνιδιού αναφέρει ότι είναι φασίστας και θέλει να πεθάνουν οι Τούρκοι και οι κομμουνιστές… κανένας λογικός άνθρωπος θα μπορούσε να υποκινηθεί σε μίσος ή σε βία εναντίον συγκεκριμένης φυλής ή πολιτικής ιδεολογίας βλέποντας ένα αθώο παιδάκι που δύσκολα είχε ξεστομίσει τις συγκεκριμένες λέξεις και που δεν ξέρει τι σημαίνουν. Ούτε θα μπορούσε να πιστέψει κανείς ότι το παιδάκι είναι ‘φασίστας’».
(http://www.sigmalive.com/news/local/33978/athoothike–o–pappous–fasistas)
Η “αμεροληψία” του σκεπτικού της απαλλαγής κρίνεται στην πράξη από την νέα ανάρτηση, όπου δεν εμπλέκεται βέβαια κανένα “παιδάκι” και όπου διατρανώνεται η άτεγκτη πίστη στο φασιστικό πραξικόπημα από αξιωματούχο επιφορτισμένο με την ασφάλεια της Κυπριακής Δημοκρατίας και των πολιτών της. Ο οποίος παραμένει στη θέση του 7 χρόνια μετά το πρώτο περιστατικό.
Η ομάδα Στάσις θεωρεί το νέο περιστατικό δηλωτικό υψηλότατου κινδύνου για την Κυπριακή Δημοκρατία και απαιτεί από τον Πρόεδρο Αναστασιάδη και τις Eισαγγελικές Aρχές να πράξουν το αυτονόητο, δηλαδή την άμεση απομάκρυνση του Ιωάννη Αυλωνίτη από τα καθήκοντά του και την άμεση κίνηση των σχετικών ποινικών διαδικασιών από την Κυπριακή Δημοκρατία.
ΤΟ ΣΥΝΑΠΑΝΤΗΜΑ ΤΗΣ ΛΕΦΤΕΡΙΑΣ – Γιώργος Φράγκος
“Ανταμώσανε, κατ’ απ’ τον ίσκιο μιας προδομένης ιστορίας
κατ΄ απ΄ το πέπλο του ακρωτηριασμένου παρελθόντος
δώσαν τα χέρια και ενώσαν τις καρδιές
τις αγκάλες άνοιξαν και λουλούδια φύτρωσαν
κόκκινο τριαντάφυλλο ξεφύτρωσε απ΄ του κανονιού τη μπούκα
η ξιφολόγχη βλάστησε και γίνηκε γαρουφαλιά.
Σ΄ ένα νησί, σε μια πατρίδα μοιρασμένη
απλώνει ο Τουρκοκύπριος τ΄ αδικημένο χέρι
σφίγγει μ΄ αγάπη χέρι Ελληνοκυπριακό
άνθρωπε του νότου αδέρφι μου!
Του βορρά άνθρωπε αδελφέ μου!
Σφίγγουν τα χέρια μ΄ αγάπη
στο συναπάντημα της Λευτεριάς.”
Γιώργος Φράγκος
ÖZGÜRLÜK BULUŞMASI
Buluştular,
ihanete uğramış bir tarihin gölgesi
ve sakat kalmış bir geçmişin örtüsü altında
birleşti elleri, birleşti yürekleri
açtılar kucaklarını ve filizlendi çiçekler
Kırmızı bir gül bitiverdi topun ağzında
Süngü filizlendi ve karanfil oluverdi
Bir adada,
bölünmüş bu vatanda,
uzatarak Kıbrıslıtürk haksızlığa uğramış elini
sevgiyle sıkıverdi Kıbrıslırumun elini
güneyin insanı kardeşim!
kuzeyin insanı kardeşim!
sıkılıyor eller sevgiyle
özgürlük buluşmasında
Yorgos Frangos
Francesco Stilo, με τη βοήθεια του Bassam Saleh
Συνέντευξη με τον Αμάρ Μπανγκτάς, ΓΓ του Συριακού ΚΚ
21 Ιούνη 2017
Associazone Politico-Culturale Marx XXI
– Ποιος είναι ο σημερινός ρόλος του Συριακού Κομμουνιστικού Κόμματος και σε τι συνίσταται η στήριξή του στην κυβέρνηση Άσαντ;
– Το Συριακό Κομμουνιστικό Κόμμα έχει σαφή θέση μέσα στη συριακή κοινωνία. Ιδρύθηκε το 1924 και έχει βαθιές ρίζες στο συριακό λαό. Το σημερινό μας καθήκον είναι η υπεράσπιση της χώρας μας, της γης μας απ’ την ιμπεριαλιστική επιθετικότητα, το κόμμα μας όμως δεν ξεχνά την προώθηση των κοινωνικών διεκδικήσεων, γιατί όσο βρίσκει ανταπόκριση στα αιτήματά του το εσωτερικό μέτωπο, τόσο ισχυρότερο και ικανότερο να αντισταθεί στην ιμπεριαλιστική επιθετικότητα γίνεται το γενικό μέτωπο. Από αυτή την άποψη, το σύνθημά μας επί μια δεκαετία είναι “υπεράσπιση της χώρας, υπεράσπιση του λαού!”
– Τι άποψη έχει το Συριακό Κομμουνιστικό Κόμμα για τον σοσιαλισμό του 21ου αιώνα στη Λατινική Αμερική, για το Ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα, για το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα; Και πώς αξιολογείτε τη δράση των δυτικών κομμουνιστικών κομμάτων;
– Υπάρχει μονάχα ένας σοσιαλισμός εντελώς αποσπασμένος από τον χώρο και τον χρόνο, αλλά αυτός βρίσκεται στην εποχή του Ιησού Χριστού. Το ζήτημα δεν είναι ο 21ος ή ο 20ος αιώνας· αυτό που παραμένει είναι η σημασία του ελέγχου στα μέσα παραγωγής, που στο παρόν στάδιο, στη φάση της ιμπεριαλιστικής ηγεμονίας, βρίσκονται υπό τον πλήρη έλεγχο των συγκεντρωμένων μονοπωλίων. Γι αυτό το λόγο μιλάμε σήμερα για σοσιαλισμό, αλλά ο σοσιαλισμός στον οποίο αναφερόμαστε είναι η κοινωνική ιδιοκτησία της παραγωγής, και συνεπώς οτιδήποτε εκτός του ελέγχου της κοινωνικής ιδιοκτησίας δεν αντιπροσωπεύει το λαϊκό συμφέρον. Πείτε το όπως θέλετε, όχι όμως σοσιαλισμό.
– Ποια είναι η Μαρξιστική-Λενινιστική οπτική σχετικά με τις πρόσφατες εξελίξεις στο διεθνές σκηνικό και γιατί βρίσκεται η Συρία στο επίκεντρο της διαπάλης;
– Θεμελιακό χαρακτηριστικό του Μαρξισμού-Λενινισμού είναι ο προλεταριακός διεθνισμός, αυτό το εξηγεί ο Μαρξ. Συνεπώς, ο καπιταλισμός ως παγκόσμια δύναμη μπορεί να αντιπαλευτεί με την ενότητα και αλληλεγγύη όλου του προλεταριάτου. Η Συρία βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής γιατί αυτή τη στιγμή είναι το πρωταρχικό μέτωπο του ιμπεριαλισμού. Γι αυτό λέμε ότι η πάλη μας ενάντια στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό είναι εθνική πάλη, αλλά συνάμα και διεθνιστική πάλη.
– Τι σημασία θεωρείτε ότι έχει η αμερικανική επίθεση της 7ης Απρίλη στη βάση Αλ-Σαϊράτ με 59 πυραύλους Τόμαχωκ;
– Υπάρχουν δύο παράγοντες που πρέπει να λάβουμε υπόψη σχετικά με αυτό, αν και τα δυτικά ΜΜΕ επικέντρωσαν μόνο στον πρώτο, προσφέροντας την ερμηνεία ότι ο Τραμπ ήθελε να επιβεβαιώσει στα αμερικανικά μάτια ότι είναι πρόεδρος με πυγμή. Υπάρχει όμως και ο δεύτερος παράγοντας, που είναι σημαντικότερος, ότι δηλαδή πρόκειται για ρητή δήλωση των ΗΠΑ ότι επιθυμούν να έχουν δική τους σφαίρα επιρροής στο συριακό έδαφος, ειδικά στα βορειοανατολικά και τα νοτιοανατολικά.
– Τα ιταλικά ΜΜΕ έχουν πρόσφατα υποβαθμίσει το ενδιαφέρον για τη Συρία. Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε τις πρόσφατες εξελίξεις; Είναι ασφαλής η Συρία; Μπορεί να κοιμάται ήσυχος ο συριακός λαός;
– Τα ΜΜΕ σταμάτησαν να ασχολούνται με τη Συρία επειδή ο ιμπεριαλισμός ηττήθηκε. Τώρα που δεν έχουν πετύχει τη νίκη που φανταζόταν έχουν πέσει σε σιωπή, μετά όμως την αποτυχία της προσπάθειάς τους να ανατρέψουν την κυβέρνηση προσπαθούν να χτυπήσουν τη Συρία με άλλα μέσα, και για αυτό η μάχη παραμένει πολύ μακροπρόθεσμη.
– Πώς αξιολογείτε τη σχέση της Συρίας με τη Ρωσική Ομοσπονδία;
– Τη στιγμή αυτή, τα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα της Ρωσικής Ομοσπονδίας συναντώνται, και από πολλές απόψεις ανταποκρίνονται, στα εθνικά συμφέροντα της Συρίας. Δεν έχουμε όμως ψευδαισθήσεις. Γνωρίζουμε ότι η παρέμβαση της σημερινής Ρωσίας δεν έχει ως κίνητρο τη διεθνή αλληλεγγύη, όπως θα ανέμενε κανείς από τη Σοβιετική Ένωση. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να εκμεταλλευόμαστε τις αντιθέσεις ανάμεσα στις διεθνείς δυνάμεις.
– Πώς μπορούν τα κομμουνιστικά κόμματα της Μεσογείου να συνεργαστούν ώστε να καθορίσουν την ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής σε διεθνιστική βάση;
Η αλληλεγγύη έχει πρωταρχική σημασία. Η θέση μας ως κόμματος συνοψίζεται στο σύνθημα “Για το διεθνές μέτωπο ενάντια στον ιμπεριαλισμό!” Η ενότητα, σε ό,τι αφορά τις αρχές και τις ευθύνες που μοιραζόμαστε, πρέπει να βρίσκεται στο επικέντρο κάθε δράσης.
Οι οικονομικοί λόγοι έπαιξαν σημαντικό, αν όχι κρίσιμο, ρόλο στη διαμόρφωση της πορείας της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Το τουρκικό οικονομικό σύστημα βασιζόταν σε δυτικά μοντέλα και εξαρτώταν έντονα από την αμερικανική οικονομική βοήθεια. Κατά την περίοδο 1947-1961, η Τουρκία έλαβε 1.862 εκατομμύρια δολάρια στρατιωτικής ενίσχυσης και 1.394 εκατομμύρια δολάρια οικονομικής ενίσχυσης από τις ΗΠΑ. Κι όταν ο [Αντνάν] Μεντερές βρέθηκε αντιμέτωπος με τη χρεοκοπία το 1958, αποδέχτηκε το πρόγραμμα σταθεροποίησης που επέβαλλε διεθνές κονσόρτιουμ το οποίο αποτελούσαν οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Μεγάλη Βρετανία, η Ευρωπαϊκή Ένωση Πληρωμών και το ΔΝΤ. Σε αντάλλαγμα, το κονσόρτιουμ έθεσε νέα χρονοδιαγράμματα για την αποπληρωμή των δανείων της Τουρκίας και της παρείχε οικονομικό πακέτο βοήθειας ύψους 359 εκατομμυρίων δολαρίων. Ταυτόχρονα, η κυβέρνηση Μεντερές προσπάθησε να συνδέσει την οικονομική της πολιτική με τη Δύση μέσω της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας [ΕΟΚ]. Το 1959, η Τουρκία κατέθεσε αίτηση για την απόκτηση του στάτους χώρας συμβαλλόμενης με την ΕΟΚ. Στις αρχές όμως του 1960, η οικονομική και στρατιωτική ενίσχυση των ΗΠΑ στην Τουρκία πέρασε σε ύφεση και οι ηγέτες της Άγκυρας άρχισαν να σκέφτονται την επαναπροσέγγιση με τους Σοβιετικούς, ώστε να βρουν οικονομική βοήθεια. [9]
Η μετατόπιση της Τουρκίας στην εξωτερική της πολιτική δεν μπορεί να εξηγηθεί επαρκώς αν δε λάβουμε υπόψη συστημικούς παράγοντες. Καθώς έγινε σαφής η σοβιετική ισοδυναμία σε πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς, η νατοϊκή πολιτική της “μαζικής κλίμακας αντεκδίκησης” αντικαταστάθηκε από την αρχή της “ευέλικτης ανταπόκρισης.” Αυτό το γεγονός, και το ζήτημα που έθεσε αυτό για το ρόλο χωρών στις πτέρυγες του ΝΑΤΟ σε περίπτωση πολέμου, οδήγησε την Τουρκία να αναλάβει πρωτοβουλίες ώστε να βελτιώσει και να αυξήσει τις σχέσεις της με χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και του Τρίτου Κόσμου, ώστε να εκμεταλλευτεί πλήρως τις οικονομικές και πολιτικές της δυνατότητες. Ο Μπουλέντ Ετσεβίτ, ο οποίος αντικατέστησε τον Ινονού ως ηγέτης του κόμματός του τον Μάη του 1972, θεωρούσε ότι η Τουρκία μπορούσε να υιοθετήσει μια εξωτερική πολιτική απέναντι στις υπερδυνάμεις που να είναι προδραστική, σε αντίθεση με την επιφυλακτική πολιτική του Ινονού. Δεν ετίθετο ζήτημα εγκατάλειψης των συμμαχιών της Τουρκίας όπως ήταν το ΝΑΤΟ και η CENTO, εντός όμως των συμμαχιών αυτών, η Τουρκία θα ακολουθούσε πολιτική σχεδιασμένη να εξυπηρετεί τα δικά της εθνικά συμφέροντα. [10]
Επιπρόσθετος παράγοντας υπήρξε η πιο ευέλικτη και λιγότερο αυστηρή σοβιετική εξωτερική πολιτική που αναδύθηκε μετά το θάνατο του Στάλιν το 1953. Η πολιτική αυτή βασιζόταν στην αρχή της ειρηνικής συνύπαρξης με τους γειτονικούς λαούς (Άραβες, Τούρκους, Ιρανούς) και με χώρες που είχαν διαφορετικά πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά συστήματα. Σε ό,τι αφορά την Τουρκία, η νέα σοβιετική ηγεσία παραιτήθηκε των εδαφικών της απαιτήσεων στις ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας, καθώς και της επιθυμίας της να ελέγξει τα στενά του Βοσπόρου. Τον Απρίλη του 1960, ο Τούρκος πρωθυπουργός Μεντερές συμφώνησε στην ανταλλαγή επισκέψεων με τον Χρουστσόφ, ως αποτέλεσμα της τουρκικής κυρίως ανάγκης για οικονομική βοήθεια. Ωστόσο, ο Μεντερές ανατράπηκε από το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μάη του 1960, το οποίο έφερε τέλμα στις σχέσεις Τουρκίας-ΕΣΣΔ για άλλα τέσσερα χρόνια.
Το πραγματικό ξεπάγωμα των σχέσεων Τουρκίας-ΕΣΣΔ ξεκίνησε μετά την κυπριακή κρίση του 1964 και την πτώση του Χρουστσόφ από την εξουσία τον Οκτώβρη του ίδιου έτους. Ο Χρουστσόφ είχε φιλικές σχέσεις με τον Μακάριο, καθώς τον έβλεπε ως τον μόνο που μπορούσε να εξασφαλίσει αδέσμευτο και ανεξάρτητο στάτους για την Κύπρο. Η νέα όμως σοβιετική ηγεσία έδινε προτεραιότητα στις σχέσεις της με την Τουρκία. Ο Τούρκος Υπουργός Εξωτερικών Φεριντούν Ερκίν επισκέφθηκε τη Μόσχα στα τέλη του Οκτώβρη του 1964· το κοινό ανακοινωθέν που εκδόθηκε στο τέλος της επίσκεψής του δήλωνε ότι και οι δύο χώρες σέβονταν την ανεξαρτησία της Κύπρου και αποδεχόντουσαν “τα έννομα δικαιώματα των δύο εθνικών κοινοτήτων.”[11] Η μετατόπιση της Σοβιετικής Ένωσης προς την Τουρκία επιβεβαιώθηκε στις 21 Γενάρη του 1965, όταν ο σοβιετικός Υπουργός Εξωτερικών Γκρομίκο δήλωσε πως οι δύο κυπριακές “εθνικές κοινότητες … μπορούν να επιλέξουν ομοσπονδιακή μορφή διακυβέρνησης” [12]. Σαφώς, οι Τούρκοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής ευχαριστήθηκαν με αυτή την εξισορροπιστική προσέγγιση, την οποία δικαίως θεώρησαν ως εξέλιξη υπέρ τους. Ανταποκρίθηκαν σε αυτή αρνούμενοι να συμμετάσχουν στην νατοϊκή πολυεθνική δύναμη. Η δημιουργία της ήταν κάτι στο οποίο αντιτίθετο σφοδρά η Σοβιετική Ένωση, καθώς θα συνέδεε τη Δυτική Γερμανία με τη χρήση πυρηνικών όπλων. Το Δεκέμβρη του 1965, όταν το κυπριακό ζήτημα συζητήθηκε στη Γενική Συνέλευση [των Ηνωμένων Εθνών], το παγκόσμιο σώμα έφτασε στην ως τότε πιο κατηγορηματική δήλωση υπέρ της ανεξαρτησίας και εθνικής κυριαρχίας της Κύπρου, καθώς και της αντίθεσης σε οποιαδήποτε εξωτερική παρέμβαση στα εσωτερικά του νησιού. Όμως η απόφαση είχε και 54 αποχές. Ανάμεσά τους ήταν η Σοβιετική Ένωση και τα ανατολικοευρωπαϊκά κράτη. [13]
Μετά την επίσκεψη του πρωθυπουργού Αλεξέι Κοσίγκιν στην Άγκυρα το Δεκέμβρη του 1966, οι σχέσεις Σοβιετικής Ένωσης-Τουρκίας πήραν τη μορφή στενότερων οικονομικών δεσμών. Οι Σοβιετικοί θεωρούσαν ότι η οικονομική βοήθεια προς, καθώς και οι ομαλές οικονομικές σχέσεις με λιγότερο αναπτυγμένες χώρες θα μπορούσαν να εξαλείψουν σταδιακά τη δυτική πρωτοκαθεδρία, ενώ θα άνοιγαν και τις προοπτικές αύξησης της σοβιετικής επιρροής. Οι τουρκικές εξαγωγές προς και εισαγωγές από το Ανατολικό μπλοκ αυξήθηκαν ραγδαία, και το μερίδιό τους στο συνολικό εμπόριο της Τουρκίας αυξήθηκε από 7% το 1964 σε 13% το 1967. Το 1967, ο Ντεμιρέλ επισκέφθηκε τη Μόσχα και οι Σοβιετικοί συμφώνησαν στην οικοδόμηση αρκετών βιομηχανικών μονάδων στην Τουρκία, περιλαμβανομένου χαλυβουργείου, μονάδας επεξεργασίας αλουμινίου, και διυλιστηρίου. Ως τα τέλη της δεκαετίας του 1960, η Τουρκία είχε γίνει αποδέκτης περισσότερης Σοβιετικής οικονομικής βοήθειας από κάθε άλλη χώρα του Τρίτου Κόσμου. [14] Το 1972 και το 1978, τα δύο κράτη υπέγραψαν δήλωση “αρχών καλής γειτονίας” και “πολιτικό έγγραφο” φιλικών σχέσεων.
Η κυπριακή κρίση το καλοκαίρι του 1974
Οι περιστάσεις γύρω από το πραξικόπημα κατά του Μακαρίου με στήριξη της ελληνικής χούντας και των τουρκικών εισβολών του Ιούλη και του Αύγουστου του 1974 έχουν εξεταστεί αναλυτικά αλλού. [15] Εδώ θα εστιάσουμε στην τουρκική στρατηγική και τα τουρκικά κίνητρα, καθώς και στη σοβιετική στάση απέναντι στις εισβολές. Στη συνάντηση του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας της 15ης Ιούλη, ο Υπουργός Οικονομικών Ντενίζ Μπαϊκάλ δήλωσε ότι η στρατιωτική επέμβαση στην Κύπρο είχε καταστεί αναπόφευκτη. Ως αποτέλεσμα της ύφεσης του Ψυχρού Πολέμου, οι αντιδράσεις των υπερδυνάμεων στις περιφερειακές κρίσεις είχαν αλλάξει. Αντί να παρεμβαίνουν, οι υπερδυνάμεις είχαν αρχίσει να καθησυχάζουν τους συμμετέχοντες σε περιφερειακές συγκρούσεις, και τα κράτη τα οποία έπαιρναν την πρωτοβουλία και δημιουργούσαν τετελεσμένα είχαν πλέον πλεονεκτική θέση. Κατόπιν, ο Μπαϊκάλ παρατήρησε:
Η σημαντικότερη διάσταση του σημερινού πραξικοπήματος δεν είναι η εγκαθίδρυση του Σαμψών, δολοφόνου των Τούρκων και των Βρετανών, αλλά το ότι καθιστά αναπόφευκτο η Ελλάδα να γίνει γείτονάς μας προς νότον. Η Ελλάδα είναι έτοιμη να κάνει αυτό το τελευταίο βήμα. Αυτό πρέπει να αποφευχθεί.
Ο Ετσεβίτ συμφώνησε με τις παρατηρήσεις του Μπαϊκάλ και ισχυρίστηκε πως, ως αποτέλεσμα του πραξικοπήματος, η κεντρική και νότια Ανατολία βρισκόντουσαν πλέον εντός του βεληνεκούς της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας. Τα λόγια αυτά αποδεικνύουν ότι το βασικό κίνητρο της Τουρκίας ήταν στρατηγικό. Η πρώτη εισβολή της Τουρκίας στις 20 Ιούλη αποτελούσε εφαρμογή μιας εκδοχής των σχεδίων Άτσεσον, με τον τουρκικό στρατό να καταλαμβάνει τους τουρκοκυπριακούς θύλακες στον άξονα Κερύνειας-Λευκωσίας. Φαίνεται πως ο τουρκικός στρατός αυτό το είδε ως μεγάλη ευκαιρία να διχοτομήσει την Κύπρο, με τον μακροπρόθεσμο στόχο να θέσει υπό τον στρατηγικό του έλεγχο ολόκληρο το νησί. Η Κύπρος ήταν η πύλη εισόδου στη νότια πτέρυγα της Τουρκίας και ο έλεγχός της σήμαινε έλεγχο ολόκληρης της λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου. Αντίστροφα, η Κύπρος, είτε ως ανεξάρτητη, είτε σε ένωση με την Ελλάδα, θα έβαζε την Ελλάδα σε πλεονεκτική γεωστρατηγική σχέση σε ό,τι αφορά τον έλεγχο των αέριων και θαλάσσιων επικοινωνιών. Με τα λόγια του Υπουργού Εξωτερικών Γκιουνές στο Κοινοβούλιο, στις 22 Μάη 1974, η Τουρκία επιζητούσε να ζήσει ειρηνικά με την Ελλάδα, αλλά “ακριβώς για αυτό το λόγο, δε θα επιτραπεί στην Ελλάδα να σιγοτρώει τα τουρκικά συμφέροντα με κανένα τρόπο, ούτε να ανατρέψει την ισορροπία ανάμεσα στις δύο χώρες.” [16]
Μετά την κατάρρευση των συνομιλιών στη Γενεύη, η Τουρκία εξαπέλυσε δεύτερη, μεγάλης κλίμακας εισβολή στις 14 Αυγούστου 1974, καταλαμβάνοντας περίπου το ένα τρίτο του κυπριακού εδάφους και δημιουργώντας τεράστιο προσφυγικό ζήτημα, καθώς περίπου 250.000 κύπριοι εκτοπίστηκαν δια της βίας. Η δεύτερη τουρκική εισβολή αναμφίβολα υπονόμευσε το τουρκικό επιχείρημα ότι η δράση της Τουρκίας αποσκοπούσε στην προστασία της τουρκοκυπριακής μειονότητας του νησιού από τους έλληνες εθνικιστές. Μάλλον, η τουρκική δράση έκανε τη διεθνή κοινότητα να πειστεί να ακολουθήσει την ισορροπημένη ελληνική πρόταση ότι οι επεμβάσεις ήταν ανήθικες και επίσης εντελώς παράνομες από τη σκοπιά του διεθνούς Δικαίου και της Ιδρυτικής Συμφωνίας του 1960. [17]
Εκτός των κριτηρίων σχετικών με την ασφάλεια και τη γεωπολιτική, η απόφαση Ετσεβίτ να εισβάλλει στην Κύπρο επηρεάστηκε ακόμα από την πεποίθησή του ότι η Τουρκία είχε μοναδική ευκαιρία τη φορά αυτή να δράσει προδραστικά και να δημιουργήσει τετελεσμένα, με εύλογες προοπτικές για θετική έκβαση. Ο αμερικανός Υπουργός Εσωτερικών Χένρι Κίσινγκερ δεν είχε διάθεση να φανεί ανταγωνιστικός προς την Τουρκία, συμμάχου μεγάλης στρατηγικής συμμαχίας για τις ΗΠΑ. Όπως είπε με κυνισμό στον πρόεδρο Φορντ, δεν υπήρχε “λόγος για τις ΗΠΑ η Τουρκία να μην καταλάβει το ένα τρίτο της Κύπρου.”[18] Για να βοηθήσει μάλιστα την Τουρκία να πετύχει τους εδαφικούς της στόχους υιοθέτησε την προσέγγιση “βλέποντας και κάνοντας” και παρέμεινε, σε όλη τη διάρκεια της κρίσης, ισχυρά αντίθετος με κάθε στρατιωτική επιλογή παρεμπόδισης των εισβολών. Δίνοντας πράσινο φως στην Τουρκία να χειριστεί την Κύπρο με το δικό της τρόπο, ο Κίσινγκερ ήλπιζε να αποκαταστήσει την ισορροπία ισχύος στην Ανατολική Μεσόγειο και να καθησυχάσει τους Τούρκους. Μετά την εισβολή, το αμερικανικό Κογκρέσο, εν μέρει υπό την πίεση του ελληνοαμερικανικού λόμπι και εν μέρει λόγω εγχώριων πολιτικών ζητημάτων, επέβαλλε εμπάργκο στην πώληση όπλων στην Τουρκία. Όμως το εμπάργκο βρήκε αντίθετο τον πρόεδρο, το Στέιτ Ντιπάρτμεντ και τον αμερικανικό στρατό. Άρθηκε εν μέρει στα τέλη του 1975 και ολοκληρωτικά το καλοκαίρι του 1978.
Το πραξικόπημα ενάντια στο Μακάριο τον Ιούλη του 1974 έπεισε τους σοβιετικούς ηγέτες ότι το στρατιωτικό καθεστώς των Αθηνών είχε ως στόχο την Ένωση, η οποία θα έφερνε την Κύπρο υπό τον στενό έλεγχο της Ελλάδας, και συνεπώς, του ΝΑΤΟ. Στην πρώτη της επίσημη δήλωση στις 16 Ιούλη 1974, η σοβιετική κυβέρνηση εξέφρασε τη στήριξή της στο λαό και στη νόμιμη κυβέρνηση της Κύπρου, και απέδωσε την ευθύνη αποκλειστικά στους “έλληνες μιλιταριστές” και στο ΝΑΤΟ, που “ενέπνευσε τη δράση της ελληνικής χούντας.” [19] Παρόμοια, η δεύτερη δήλωση της σοβιετικής κυβέρνησης, η οποία εκδόθηκε δύο μέρες αργότερα, αναφερόταν σε “ορισμένους κύκλους του ΝΑΤΟ”, που δεν μπορούσαν να αποδεχτούν “μια ανεξάρτητη Κύπρο με μια αδέσμευτη εξωτερική πολιτική.” [20]
Όταν οι Τούρκοι εισέβαλλαν στην Κύπρο, η Μόσχα τήρησε στάση μάλλον αμφίθυμη. Δεν στήριξε ούτε την τουρκική επέμβαση, ούτε το καθεστώς της Λευκωσίας. Αρχικά, έδειξε ικανοποίηση για τις δηλώσεις της τουρκικής κυβέρνησης πως η εισβολή γινόταν για να “αποκατασταθούν οι συνταγματικές διαδικασίες” και να επιστρέψει στην εξουσία ο Μακάριος.[21] Παρόμοια, ο σοβιετικός Τύπος δικαιολόγησε την τουρκική εισβολή ως λογική αντίδραση στις ελληνικές προθέσεις να προσαρτήσουν οι Έλληνες την Κύπρο και να την μεταβάλλουν σε βάση του ΝΑΤΟ. Στις 21 Ιούλη του 1974, η Πράβδα σχολίασε πως το κίνητρο της τουρκικής κυβέρνησης ήταν η ανάγκη προστασίας των τουρκοκυπρίων, και ότι η Τουρκία αποφάσισε την εισβολή μόνο αφού βεβαιώθηκε ότι κάθε ειρηνική δίοδος επίλυσης της σύγκρουσης είχε εξαντληθεί. Επιπλέον, η Πράβδα αναπαρήγαγε την άποψη της σοβιετικής κυβέρνησης ότι το ΝΑΤΟ χρησιμοποιούσε την Κύπρο για να εδραιώσει την στρατιωτικο-στρατηγική του θέση στην Ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, και συνέδεσε τις μηχανουργίες του ΝΑΤΟ με την ισραηλινή “επιθετικότητα” απέναντι στις αραβικές χώρες. [22] Ήταν σαφές ότι τους σοβιετικούς τους απασχολούσε πολύ περισσότερο η ισορροπία δυνάμεων και η σταθερότητα στην περιοχή από ό,τι η μοίρα της Κύπρου.[23]
Γρήγορα, οι Σοβιετικοί συνειδητοποίησαν ότι τα τουρκικά στρατεύματα δεν θα έφευγαν ποτέ από την Κύπρο και ότι ήταν ανεπιθύμητη [για την Τουρκία και τις ΗΠΑ] η επιστροφή του Μακάριου. Ωστόσο, συγκρατήθηκαν απ’ το να ασκήσουν κριτική, έστω και έμμεση, κατά της Τουρκίας ή των ΗΠΑ. Η ανακοίνωση της κυβέρνησης στις 28 Ιούλη παρατηρούσε ότι:
Ορισμένοι κύκλοι του ΝΑΤΟ εργάζονται προς την παρουσίαση τετελεσμένων διχοτόμησης της χώρας, ή τουλάχιστον δημιουργίας συνθηκών για μια τέτοια διχοτόμηση…Στην πραγματικότητα, υπάρχει προσπάθεια να παγιωθεί η κατοχή του νησιού, να κοπεί στα δύο, και αυτό μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου. [24]
Στην ανακοίνωση 1.000 λέξεων της 22ης Αυγούστου δεν υπήρχε ούτε έμμεση αναφορά στον τουρκικό παράγοντα. Η κριτική ασκούνταν αφηρημένα ενάντια στις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις ή τα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ:
H κατάσταση στην Κύπρο και γύρω απ’ την Κύπρο παραμένει τεταμένη. Οι μιλιταριστικοί κύκλοι του ΝΑΤΟ δεν έχουν σταματήσει τις προσπάθειές τους να εξαλείψουν την Κυπριακή Δημοκρατία ως ανεξάρτητο και κυρίαρχο κράτος με αδέσμευτη πολιτική και να την διαμελίσουν, μετατρέποντας το κυπριακό έδαφος σε νατοϊκό φρούριο στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις παίζουν ένα εγκληματικό παιχνίδι σε βάρος των συμφερόντων του κυπριακού λαού, χρησιμοποιώντας τα πιο αισχρά μέσα και παραβιάζοντας το διεθνές δίκαιο και τη συνθήκη των Ηνωμένων Εθνών. Το πραξικόπημα και τον χονδροειδή στρατιωτικό ελιγμό τους διαδέχονται παρασκηνιακοί διπλωματικοί ελιγμοί πίσω από τις πλάτες του κυπριακού λαού, σε βάρος των συμφερόντων του. [25]
Ο βασικός γενικός σοβιετικός στόχος κατά τη διάρκεια της κυπριακής κρίσης ήταν να διατηρηθούν οι καλές σχέσεις με την Τουρκία και να γίνει εκμετάλλευση των διαφορών Τουρκίας-ΗΠΑ. Άλλος σημαντικός στόχος ήταν η ΕΣΣΔ να έχει ρόλο σε κάθε διευθέτηση του κυπριακού ζητήματος. Όμως η απόπειρα των Σοβιετικών να φέρουν άμεσα την κυπριακή κρίση στα Ηνωμένα Έθνη παρεμποδίστηκε αποφασιστικά από τη Βρετανία και τις ΗΠΑ. Ως αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων στη Γενεύη αποκλειστικά ανάμεσα σε μέλη του ΝΑΤΟ, η Σοβιετική Ένωση πρότεινε το Συμβούλιο Ασφαλείας να στείλει αποστολή στην Κύπρο, η οποία να διαβεβαιώσει ότι τηρείται η κατάπαυση πυρός που συμφωνήθηκε στη Γενεύη. Η πρόταση δεν πήρε υποστήριξη από τα άλλα μέλη του Συμβουλίου και δεν τέθηκε καν σε ψηφοφορία. [26] Όταν έγινε η δεύτερη απόβαση, η Σοβιετική Ένωση καταδίκασε και πάλι την παρέμβαση του ΝΑΤΟ στα εσωτερικά της Κύπρου και υπογράμμισε την ανάγκη να τηρηθεί ο κανονισμός αρ. 353 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, καλώντας σε κατάπαση πυρός και άμεσο τέλος στην ξένη στρατιωτική επέμβαση. [27] Μια εβδομάδα αργότερα, η Σοβιετική Ένωση πρότεινε τη σύσταση, κάτω από την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών, διευρυμένης συνέλευσης με θέμα την Κύπρο. Στη συνέλευση θα παρακάθονταν εκπρόσωποι όλων των μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας, συν αυτούς της Ελλάδας, της Τουρκίας και της Κύπρου. Όμως αργά το απόγευμα της 27ης Αυγούστου, η Τουρκία απέρριψε την πρόταση κάθετα. Τέλος, στις 30 Αυγούστου, η Σοβιετική Ένωση πρότεινε απόφαση με την κοινή στήριξη Αυστρίας, Γαλλίας και Βρετανίας, η οποία καλούσε ελληνοκύπριους και τουρκοκύπριους να ξεκινήσουν άμεσες διαπραγματεύσεις και να εργαστούν στα πλαίσια των Ηνωμένων Εθνών ώστε να λυθεί το προσφυγικό πρόβλημα.[28] Αυτή η απόφαση σηματοδότησε το οριστικό τέλος της κυπριακής σύγκρουσης του καλοκαιριού του 1974.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950, η Άγκυρα θεωρούσε ότι η υποστήριξη των δυτικών της συμμάχων για την Κύπρο θα έκανε εφικτή μια διευθέτηση υπέρ των τουρκικών συμφερόντων. Στο δεύτερο μισό όμως της δεκαετίας του 1960, η Άγκυρα άρχισε να συνειδητοποιεί ότι η πλήρης ταύτισή της με τη Δύση ήταν σε βάρος των συμφερόντων της στην Κύπρο, και ότι έπρεπε να σπάσει τη διεθνή απομόνωση που αποτυπώθηκε τόσο ξεκάθαρα στην απόφαση, το 1965, των Ηνωμένων Εθνών υπέρ της κυπριακής ανεξαρτησίας και κατά κάθε εξωτερικής παρέμβασης ως παράνομης. Η βασική ώθηση για το νέο προσανατολισμό της Άγκυρας ήρθε από την επιστολή Τζόνσον προς Ινονού σχετικά με την Κύπρο. Επειδή ο Ινονού δημοσιοποίησε το γεγονός ότι η ακύρωση σχεδιασμένης απόβασης οφειλόταν στην αντίθεση των ΗΠΑ, η επιστολή αυτή είχε μακροπρόθεσμες συνέπειες για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Η τουρκική κυβέρνηση υιοθέτησε την “πολυδιάστατη” εξωτερική πολιτική, βασικό στοιχείο της οποίας ήταν η βελτίωση των σχέσεών της με πρώην αντιπάλους, περιλαμβανομένης της Σοβιετικής Ένωσης και των αραβικών εθνικιστικών κρατών.
Το 1974, η Τουρκία δεν παρενέβη στην Κύπρο για να αποκαταστήσει την συνταγματική τάξη του 1960, ούτε για να παρεμποδίσει το σχέδιο της ελληνικής χούντας για ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Ο βασικός της στόχος ήταν η αποκατάσταση της ισορροπίας ισχύος στην Κύπρο με την κατάληψη του ενός τρίτου του νησιού και η παρεμπόδιση του άξονα Ελλάδας-Κύπρου από τα σχέδιά του να κυριαρχήσει στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι Σοβιετικοί, για τους δικούς τους στρατηγικούς λόγους, έδειξαν θετική προδιάθεση στα τουρκικά σχέδια και δεν πήραν πρωτοβουλίες για να σταματήσουν τις εισβολές. Οπωσδήποτε, υπήρχαν και άλλοι παράγοντες που συντέλεσαν στη σοβιετική απραγία. Η σοβιετική στρατιωτική στήριξη δινόταν σε χώρες που είχαν δεσμευτεί στο σοσιαλισμό ως επίσημη κρατική ιδεολογία. Η Κύπρος ήταν αδέσμευτη χώρα με ισχυρό κομμουνιστικό κόμμα, είχε όμως και δύο βρετανικές στρατιωτικές βάσεις, ενώ μετά το πραξικόπημα της 15ης Ιούλη, βρισκόταν στα νύχια των Συνταγματαρχών της Αθήνας. Επιπλέον, οι Σοβιετικοί είχαν επίγνωση του γεγονότος ότι η Κύπρος ανήκε στη δυτική σφαίρα συμφερόντων. Και δεν θα διακινδύνευαν άλλη μια στρατιωτική επέμβαση λίγους μήνες μετά την κρίση του Οκτώβρη του 1973 στη Μέση Ανατολή.
Σημειώσεις
[9] Μ. Audin, “Determinants of Turkish Foreign Policy…”, ό.π., σελ. 110-111.
[10] Bulent Ecevit, Dis Politica, Άγκυρα, Ajans Turk, 1976, σελ. 18.
[11[ Izvestiya, 7 Νοέμβρη 1964.
[12] Izvestiya, 22 Γενάρη 1965.
[13] ΟΗΕ, Έγγραφο A/5552/ADD.I.
[14] S. Bolukbasi, The Superpowers and the Third World… , ό.π., σελ.. 118-119.
[15] I. Asmussen, Cyprus at War…, ό.π.· και J. Sakkas, “Conflict and Détente in the Eastern Mediterranean…”, ό.π.
[16] S. Bolukbasi, The Superpowers and the Third World… , ό.π., σελ. 188-189.
[17] Ό.π., σελ. 176.
[18] Βλ. επιχειρήματα στο Vasilis Fouskas, “Reflections on the Cyprus Issue and the Turkish Invasions of 1974”, Mediterranean Quarterly, 12/3, 2001, σελ. 98-127.
[19] FRUS, Μνημόνιο συζήτησης Φορντ και Κίσινγκερ, 13 Αυγούστου 1974.
[20] Zayavlenie TASS, Pravda, 16 Ιούλη 1974.
[21] Ό.π., 18 Ιούλη 1974.
[22] Kipr: Vosstanovit’ Konstitutsionnii Poryadok, Pravda, 25 Ιούλη 1974.
[23] Zayavlenie Sovetskogo Pravitel’stva, Pravda, 21 και 28 Ιούλη 1974, 4 Αυγούστου 1974.
[24] Ό.π., 29 Ιούλη 1974.
[25] Soviet News, 3 Σεπτέμβρη 1974.
[26] ΟΗΕ, Έγγραφο S/PV 1787.
[27] ΟΗΕ, Έγγραφο S/PV 1794.
[28] ΟΗΕ, Έγγραφο S/ 11479.
One Radical Planet 